Aktualności

Podczas badań prowadzonych w północnej części katedry w Stavanger w Norwegii archeolodzy odkryli ślady osadnictwa z epoki wikingów, czyli okresu dziejów przypadającego na lata 793-1066. Zdaniem badaczy odkrycie powinno rzucić nieco światła na czasy przed wprowadzeniem chrześcijaństwa na tym obszarze i dać odpowiedź na pytanie o to, co znajdowało się w miejscu katedry przed jej budową, a więc przed XI w.

Katedra w Stavanger (nor. Stavanger domkirke), mieście położonym w Rogalandzie, na południowo-zachodnim wybrzeżu Półwyspu Skandynawskiego, jest najstarszą katedrą na terenie Norwegii. Jej budowę rozpoczął około roku 1100 Reinald, biskup Stavanger. Pochodził on prawdopodobnie z Winchester w Anglii, z czym należy łączyć surowy anglonormański styl, w którym wzniesiono tę trójnawową bazylikę romańską, a także jej patrona – św. Swituna. Był on żyjącym w IX w. benedyktynem i jednym z pierwszych biskupów Winchesteru, znanym z pobożności oraz budowy mostu na rzece Itchen. Po śmierci uczyniono go świętym, a następnie patronem słynnej katedry w Winchesterze.

Przypuszcza się, iż katedra w Stavanger została ukończona około 1150 r. W 1272 r. dość poważnie ucierpiała podczas pożaru całego miasta – ogień strawił zachodnią wieżę katedralną, z której pozostały jedynie fundamenty. Odbudowy podjął się biskup Arne (1276–1303), przy czym budowlę powiększono i dodano elementy gotyckie. Przez kolejne 400 lat katedra była siedzibą biskupa katolickiego, natomiast 150 lat po reformacji – biskupa luterańskiego. W 1682 r. król Chrystian V przeniósł stolec biskupi do Kristansand na południu kraju, a biskupstwo i diecezja w Stavanger zostały przywrócone dopiero w 1925 r. 

W latach 60’ XIX w. otynkowano mury katedry (!), wprowadzono szereg znaczących zmian na zewnątrz i w jej wnętrzu, w efekcie czego pozbawiono ją niestety średniowiecznego wyglądu. Przekształcenia te zostały częściowo odwrócone podczas prac renowacyjnych prowadzonych w latach 1939-1964 oraz w 1999 r. Kolejna faza renowacji katedry właśnie trwa i związana jest z rocznicą powstania Stavanger, które w 1125 r. uzyskało status miasta. W przygotowania rocznicy włączyli się aktywnie archeolodzy z Norweskiego Instytutu Badań nad Dziedzictwem Kulturowym (NIKU) i Muzeum Archeologicznego Uniwersytetu w Stavanger (UiS). Wiosną 2021 r. rozpoczęli oni prace wykopaliskowe pod posadzką nawy głównej katedry. W jej północnej część natrafili  na coś nietypowego: „znaleźliśmy cienkie, ciemne warstwy gleby o zupełnie innym charakterze niż w pozostałych obszarach, które do tej pory zbadaliśmy” - poinformowała kierownik wykopalisk Kristine Ødeby. Dalsza eksploracja doprowadziła do wydobycia kości zwierzęcych, w tym szczątków świni, których intencjonalne umieszczenie w obrębie świątyni archeolodzy uznali raczej za wątpliwe. Musiały one zatem trafić w miejsce ich odkrycia jeszcze przed powstaniem budowli, w związku z czym wydatowano je wstępnie na XI, a być może i wcześniejsze stulecia. Taka chronologia znajduje uzasadnienie w wynikach badań archeologicznych przeprowadzonych w 1968 r., kiedy pod ołtarzem odkryto warstwę spalonego drewna. Zinterpretowano ją jako pozostałości budynku z epoki wikingów. 

Ponadto pod podłogą katedry archeolodzy odkryli pochówki, co było zgodne z ich wcześniejszymi oczekiwaniami. Sporym zaskoczeniem okazała się za to liczba grobów, znacznie większa niż pierwotnie przypuszczano. Ich chronologia obejmuje średniowiecze oraz czasy nowożytne (XVI-XVIII w.). „Szczególnie interesującym znaleziskiem jest kilka niebieskich, białych i czarnych pereł. Zastanawiamy się, czy pochodziły one z różańca, a jeśli tak, to najpewniej pochodzą [one] z okresu, kiedy kościół był jeszcze katolicki, czyli przed reformacją w 1537 roku” – powiedziała Kristine Ødeby.

Na pełną interpretację wyników dotychczasowych badań archeologicznych w katedrze w Stavanger musimy jeszcze poczekać, być może zdołają one naświetlić nieco zagadnienia związane z chrystianizacją oraz powstawaniem miast we wczesnośredniowiecznej Norwegii. Jednak dalsze wysiłki archeologów, a tym samym ich możliwości badawcze, ogranicza poważnie fakt dwukrotnego usunięcia gruntu, a więc i materiału archeologicznego, z tego ciekawego stanowiska. Pierwszy raz miał zapewne związek z przygotowaniem terenu pod budowę katedry jeszcze we wczesnym średniowieczu, zaś drugi – nastąpił w XIX w. Wskutek tego przebadana w  2021 r. przez archeologów warstwa kulturowa miała grubość jedynie 15 cm.

Na koniec jeszcze jedna, bardzo ważna kwestia. W newsach donoszących polskiemu czytelnikowi o tych bezdyskusyjnie ważnych badaniach we wnętrzu katedry w Stavanger mówi się o odkryciu "osady wikingów". Nie jest to słuszne, ponieważ informacje w języku angielskim informują o "viking settlement", co należy rozumieć jako skrót myślowy od "osady z epoki wikingów". Jest on często stosowany nie tylko w anglojęzycznej literaturze naukowej i popularnonaukowej, ale również w popkulturze. Różnica między wyrażeniem "osada wikingów" a "osada z epoki wikingów" jest jednak zasadnicza. Pierwsze sugeruje odkrycie pozostałości aktywności wikingów, czyli wojowników i wojowniczek podejmujących dalekie wyprawy w celach rabunkowych, kupieckich i osadniczych. Jako pozostałości takiej działalności interpretowane są najczęściej wartościowe przedmioty jak np. srebrne monety, tkaniny, i mnóstwo innych przedmiotów pochodzących z odległych zakątków świata (vide skarb z Galloway). Takich artefaktów nie znaleziono (jeszcze) podczas badań katedry w Stavanger, a natknięto się jedynie na kości zwierzęce i resztki budynku, będące prawdopodobnie reliktami "osady z epoki wikingów".

Jak powiedziano wcześniej, ta "epoka wikingów" (ang. "Viking age") datuje się na lata od 793 r., czyli od najazdu wikingów na klasztor w Lindisfarne na północno-wschodnim wybrzeżu Anglii, do 1066 r., czyli bitwy pod Hastings, która przesądziła o podboju Anglii przez Normanów. "Osada z epoki wikingów" wskazuje zatem na jej chronologię, a nie powiązania z konkretną grupą zawodową za jaką większość badaczy (bo oczywiście nie wszyscy) uznaje wikingów. Wprawdzie ich eskapady naznaczyły ówczesną Europę i przyczyniły się do wydzielenia w historiografii zachodniej odrębnego okresu chronologicznego w jej dziejach, ale pamiętać musimy, że nie wszyscy  jej mieszkańcy zajmowali się wtedy wojażami i plądrowaniem. W domach pozostali rolnicy prowadzący bardziej spokojne życie. Nie można wykluczyć, że dalsze prace archeologiczne w Stavanger wskażą na związki z wikingami, ale póki co musimy uzbroić się w cierpliwość oraz ostrożniej podchodzić do przekazywanych nam informacji.

________________
Ewelina Siemianowska (ur. 1981) historyk i archeolog, oba kierunki ukończyła na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Interesuje się wczesnym średniowieczem, w tym zwłaszcza osadnictwem i komunikacją, którym poświęciła szereg artykułów naukowych. Jest redaktorem portalu wczesneśredniowiecze.pl.