Aktualności

Na początku maja 2021 r. rozpoczęły się prace archeologiczne na jednym z dwóch grodzisk wczesnośredniowiecznych znajdujących się w Wiślicy w Małopolsce. Nieinwazyjne badania geofizyczne potrwają do końca czerwca, a ich celem jest określenie granic całego założenia oraz poznanie konstrukcji jego wałów. Prowadzone są one pod kierunkiem dr Niny Glińskiej z ramienia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach. To ostatnia szansa na przeprowadzenie eksploracji ze względu na planowaną wkrótce rewitalizację zabytku i jego udostępnienie zwiedzającym.

Wiślica to obecnie jedno z najmniejszych (liczy około 600 mieszkańców) i najmłodszych miast w Polsce - prawa miejskie odzyskała w 2018 r., po prawie 150 latach od ich utracenia. Początki osadnictwa na jej obszarze sięgają X w.; powstały tu wtedy dwa grody. Pierwszy z nich, zwany „Regią”, „kulminacją” lub „zamkiem”, położony był w północno-zachodniej części dzisiejszego miasta na wyniesieniu o walorach obronnych i reprezentacyjnych. Składał się z dwóch członów: wydzielonego gródka oraz dużego podgrodzia, które otoczono wałem ziemnym i fosą. Gród uległ zniszczeniu prawdopodobnie w połowie X w. wskutek pożaru, którego przyczyny pozostają dla archeologów wciąż niejasne. Udało im się natomiast odkryć w jego obrębie relikty romańskiej architektury w postaci dwóch budynków, zinterpretowanych jako palatia o funkcjach rezydencjonalnych, oraz dwóch rotund, czyli świątyń wzniesionych na planie koła.

Relikty drugiego grodu są do dziś dobrze zachowane i wyeksponowane w terenie, dlatego wzbudzały one zainteresowanie już od początków XIX w. Grodzisko zostało objęte opieką archeologiczną w 1921 r., kiedy uznano je za własność nowo powstałego państwa polskiego, a co uchroniło je przed dalszym niszczeniem spowodowanym regularną uprawą rolną. Pierwsze prace archeologiczne podjęto w 1949 r. w ramach tzw. badań milenijnych związanych z przygotowaniami obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego. Badania kontynuowano do 1960 r. Archeolodzy powrócili na stanowisko dopiero pod koniec lat 90’ XX w. (1996-1998). 

Z rezultatami prac wykopaliskowych prowadzonych na Grodzisku „na łąkach”, a także na pozostałych siedmiu stanowiskach wczesnośredniowiecznych zidentyfikowanych w rejonie Wiślicy, wiązano nadzieje na rozstrzygnięcie wątpliwości historyków co do wczesnych dziejów ziemi wiślańskiej. Niektórzy z nich lokalizowali tutaj główną siedzibę plemienia Wiślan osiadłego w dorzeczu górnej Wisły, a ponadto wysnuwali hipotezy o przynależności tych obszarów do Państwa Wielkomorawskiego oraz o wczesnej chrystianizacji Małopolski w obrządku słowiańskim. Punkt wyjścia dla wymienionych koncepcji stanowiła wzmianka pochodząca ze spisanego w IX w. „Żywota świętego Metodego”, zwanego też „Legendą Panońską”. Źródło wspomina o niewymienionym z imienia księciu pogańskim, silnym bardzo, który siedział "w Wiślech, urągał wielce chrześcijanom i krzywdy im wyrządzał. Posławszy zaś do niego [kazał mu] powiedzieć [Metody]: Dobrze będzie dla ciebie synu ochrzcić się z własnej woli na swojej ziemi, abyś nie był przymusem ochrzczony na ziemi cudzej, i będziesz mnie [wtedy] wspominał. I tak też się stało". Obecnie jednak większość badaczy podziela pogląd o stołecznej roli Krakowa, do czego przyczyniły się w znacznym stopniu prace archeologiczne.

Drugie grodzisko usytuowane jest na skraju Wiślicy, w odległości około 50 m od jej centrum, w porośniętym łąkami starorzeczu rzeki Nidy. Stąd też pochodzi lokalna nazwa stanowiska: grodzisko „na łąkach”. Gród powstał w 2 połowie X lub na przełomie X i XI w. jako założenie jednoczłonowe o kształcie przypominającym trójkąt z zaokrąglonymi rogami. Zajmował powierzchnię ok. 1 ha, otaczały go wały i fosa. Od strony północno-zachodniej prowadził do niego drewniany pomost i tu najprawdopodobniej mieściła się też brama. Wewnątrz grodziska odkryto ślady łącznie 37 budynków, w tym półziemianek, budynków gospodarczych, studni i cysterny. W jednym z domów natrafiono na słabo zachowany srebrny denar, zbliżony do niektórych typów monet czeskich, który wybito zapewne w latach 972/3–999. Z kolei w pobliżu pozostałości budynku z charakterystycznymi podcieniami natrafiono na skarb z przełomu XI i XII w., składający się z ponad 500 monet, w tym denarów Bolesława Szczodrego i Władysława Hermana oraz tzw. krzyżówek. 

Cechą wyróżniającą grodzisko „na łąkach” pozostaje nadal unikatowa konstrukcja budowy najstarszego wału, który był nasypem ziemnym licowanym tzw. suchym murem, czyli częściowo ociosanymi kamieniami i pojedynczymi romańskimi ciosami bez użycia zaprawy (!). Dodatkową ciekawostką jest zachowany na jednym z nich znak w postaci greckiej litery π lub λ. Tego rodzaju umocnienia rzadko spotyka się na ziemiach polskich, najczęściej na Dolnym Śląsku, choć jest to zaledwie kilka przykładów datowanych na okres przed XI stuleciem. Z obszaru Małopolski zastosowanie tego rodzaju techniki znane jest jedynie z Wiślicy właśnie. Wykorzystywano ją do wznoszenia grodów również na Słowiańszczyźnie połabskiej, ale w przypadku grodów dolnośląskich i małopolskiego wskazuje się raczej na wpływy wczesnokarolińskie, wielkomorawskie oraz czeskie, przy czym przypuszcza się, że ostatnie z wymienionych mogą mieć dla Wiślicy największe znaczenie. 

Gród został zniszczony w trakcie pożaru, być może na skutek najazdu Rusinów i koczowniczych Połowców na Wiślicę w 1135 roku, choć nie ma pewności, który z dwóch grodów w Wiślicy został wówczas napadnięty.

Trwające obecnie badania geofizyczne na grodzisku „na łąkach” mają dokładnie określić granice tego wczesnośredniowiecznego założenia. Metody geofizyczne stosowane przez archeologów zaliczane są do metod nieinwazyjnych, a więc niewymagających wbijania łopaty i naruszania struktury badanego zabytku. Zamiast tego wykorzystuje się specjalistyczną aparaturę, która pozwala na obserwację i analizę zmian określonych parametrów jak np. zróżnicowania przewodnictwa prądu elektrycznego czy natężenia pola magnetycznego pomiędzy obiektami archeologicznymi a ich otoczeniem. W efekcie uzyskuje się obraz znajdujących się pod ziemią obiektów archeologicznych w postaci mapy lub wykresu. Tak też wyjaśnia posługiwanie się tą metodą archeolog Marcin Przybyła prowadzący badania geofizyczne na grodzisku „na łąkach”: „Potem w odpowiednim programie komputerowym mapuje się to i tworzy się mapa odpowiednio opracowana graficznie, która powinna ukazać nam tę anomalię geofizyczną”. Ich wyniki mają przyczynić się nie tylko do uzupełnienia wiedzy o grodzie i przeszłości Wiślicy, ale również do stworzenia makiety grodu. 

Będą to ostatnie badania grodziska w Wiślicy, ponieważ w przeciągu kilku kolejnych miesięcy tutejsza gmina przystąpi do prac rewitalizacyjnych wokół tego pomnika historii. Obiekt ma stać się stałym elementem szlaku turystycznego „Przez pradzieje chrześcijańskiej Wiślicy”, dzięki któremu miasto liczy na zyskanie miana turystycznej perełki regionu. Planuje się poprowadzenie ścieżek zarówno wokół niego jak i w jego wnętrzu – na majdanie planuje się oznaczenie wszystkich odkrytych w trakcie wykopalisk budynków oraz wyeksponowanie cysterny i studni. W ten sposób władze samorządowe chcą przyciągnąć turystów, którzy dotąd sporadycznie interesowali się tym ciekawym i cennym zabytkiem. 

Przeczytać, a zwłaszcza posłuchać i zobaczyć o badaniach geofizycznych na grodzisku w Wiślicy możecie na stronie TVP3 Kielce.

Czekamy na wyniki badań !!!

________________
Ewelina Siemianowska (ur. 1981) historyk i archeolog, oba kierunki ukończyła na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Interesuje się wczesnym średniowieczem, w tym zwłaszcza osadnictwem i komunikacją, którym poświęciła szereg artykułów naukowych. Jest redaktorem portalu wczesneśredniowiecze.pl.