Artykuły

Źródła pisane o wczesnopiastowskim Gieczu wspominają dwukrotnie. Wiemy z nich m.in. w czasie najazdu Brzetysława II jego mieszkańcy zostali przesiedleni pod Pragę. Przez wieki o dawnym grodzie i jego potędze świadczyło wyłącznie gieckie grodzisko. Gdy w połowie XX wieku pracę na nim rozpoczęli archeolodzy, odkryli relikty dawnego palatium. Szybko okazało się, że… nigdy go nie skończono.

Dzisiejszy Giecz to niewielka wieś położona w sercu Wielkopolski. Najbardziej wyrazistym elementem jej krajobrazu jest tamtejsze grodzisko o powierzchni około 4 ha – jedno z największych w Wielkopolsce. Ta pozostałość grodu sprzed 1000 lat, pomimo ponad 70-letniej historii badań archeologicznych, skrywa w sobie nadal mnóstwo tajemnic. Równie tajemnicze są odnalezione we wnętrzu grodziska pozostałości gieckiego palatium, które archeolodzy odkryli na samym początku wykopalisk.

Systematyczne badania archeologiczne rozpoczęto tam w 1949 roku pod kierownictwem Bogdana Kostrzewskiego. Te pierwsze badania ograniczono tylko do dwóch wykopów. Odkryto wówczas relikty kamiennej budowli – w postaci niełupanych kamieni łączonych gliną. Kolejne fragmenty interesującej nas budowli uchwycono dopiero w 1951 roku. Przyjęto wówczas, iż czas powstania owej konstrukcji nie wykracza poza X wiek. Stwierdzono jednocześnie podobieństwo do budowli na Ostrowie Lednickim – rezydencjonalnej, czyli palatium. Dalsze sezony badawcze systematycznie odkrywały kolejne partie wczesnopiastowskiego budynku, by w 1963 roku przy okazji oficjalnego otwarcia Rezerwatu Archeologicznego w Gieczu pokazać szerszej publiczności pełny plan palatium.

Już w 1952 roku Bogdan Kostrzewski wysunął przypuszczenie, iż palatium gieckie nigdy nie zostało ukończone, co w toku dalszych prac zostało ponad wszelką wątpliwość potwierdzone. Badacz ten w momencie odkrycia reliktów budowli określił znalezisko jako założenie palatium z kaplicą w formie rotundy emporowej, którego budowę rozpoczęto najpewniej z inicjatywy Bolesława I Chrobrego w końcu X lub na początku XI wieku na wzór rezydencji na Ostrowie Lednickim. Podobnie relikty interpretował Witold Hensel, zestawiając obiekt z palatiami w Ostrowie Lednickim oraz Przemyślu. Odosobnione stanowisko zajął wówczas Tadeusz Żurowski, który wskazywał na możliwość istnienia drewnianej konstrukcji na kamiennym podfundamentowaniu, tak jak w Kryłowie pod Haliczem.

Badania ruszyły ponowne w 1993 roku, kiedy do pracy – oprócz gieckich archeolożek − ruszył zespół historyków sztuki z Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierownictwem prof. Klementyny Żurowskiej. Odsłonięto wówczas pozostałości rotundy przylegającej do wcześniej odkrytego budynku. Pozyskane wówczas dane na temat budowy fundamentów oraz kontekstu stratygraficznego reliktów pozwoliły ustalić czas ich powstania na przełom X i XI wieku. Tym samym zanegowano wcześniejsze hipotezy wiążące upadek gieckiej inwestycji z najazdem czeskiego księcia Brzetysława II na Polskę w 1038 i 1039 roku. Możliwe było również ustalenie rzutu poziomego całej budowli.

Jak  wcześniej wspomniano, obiekt ten nie został ukończony, a jego budowę przerwano. I tu nasuwa się pytanie: dlaczego? Podobieństwo planów Giecza i Ostrowa Lednickiego zastanawiają… Co było pierwsze, jajko czy kura − Giecz czy Ostrów Lednicki?

Aby rozwiązać tę zagadkę, konieczne jest postawienie hipotezy, iż być może to I faza palatium na Ostrowie Lednickim jest powtórzeniem Giecza, a nie na odwrót. Ustalenie jednak tak precyzyjnej relacji pomiędzy tymi dwoma obiektami wymagałoby precyzyjnego datowania bezwzględnego. Niestety, oba te zespoły zostały wydatowane metodami archeologicznymi (mało precyzyjnymi) na ten sam przedział czasu – problem wydaje się zatem nie do rozwiązania. Czy Giecz powtarza Lednicę, czy Lednica powtarza Giecz? Jak wspomniano, przy zastosowaniu metod archeologiczno-architektonicznych problem wydaje nie do rozwiązania, pozostaje zatem tylko intuicja. Być może, również intuicyjnie, należałoby się jednak skłonić do uznania pierwszeństwa Giecza nad Lednicą – z uwagi na prostszy typ założenia, a jednocześnie doskonalsze proporcje budowli, które w późniejszym czasie (na Lednicy) zostały zachwiane.

Przyjąć należy zatem jako najbardziej prawdopodobną datę rozpoczęcia budowy palatium w Gieczu lata 90. X wieku lub też, najpewniej, rok około 1000. Trwający niemal nieprzerwanie od 1002 do 1018 roku konflikt Polski z cesarstwem niemieckim pociągnął za sobą olbrzymie wydatki, które nie pozwoliłyby na budowę dwóch palatiów w tym samym czasie. Być może Lednica była dla Bolesława I Chrobrego bardziej atrakcyjna ze względu na położenie pomiędzy dwiema „stolicami” − Poznaniem i Gnieznem. Po zakończeniu wojny sytuacja uległa zmianie. Wyprawa na Ruś Kijowską oddaliła zapewne myśli Bolesława od serca Wielkopolski, kierując je na południowo-wschodnie krańce naszego kraju, gdzie – najprawdopodobniej około 1018-1020 roku – rozpoczęła się budowa palatium w Przemyślu, na tamtejszym Wzgórzu Zamkowym.

Literatura:

• Chrzanowski Tadeusz, „Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów”, Warszawa 1993.
  Józefowiczówna Krystyna, „Sztuka w okresie wczesnoromańskim”, w: „Dzieje Wielkopolski”, t. 1, Poznań 1969, s. 114-158.
• Kostrzewski Bogdan, „Giecz. Pomnik historii kultury państwa polskiego”, Poznań 1961.
• Kostrzewski Bogdan, „Z najdawniejszych dziejów Giecza”, Polskie Towarzystwo Archeologiczne. Popularnonaukowa Biblioteka Archeologiczna nr 9, Poznań 1961.
• Krysztofiak Teresa, „Z badań nad umocnieniami grodu gieckiego”, w: „Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum”, red. Hanna Kóčka-Krenz, Władysław Łosiński, Poznań 1998, s. 150-157.
• Rodzińska-Chorąży Teresa, „Zespoły rezydencjonalne i kościoły centralne na ziemiach polskich do połowy XII wieku”, Kraków 2009.
• Świechowski Zygmunt, „Architektura romańska w Polsce”, Warszawa 2000.

Polecamy:

• Strona internetowa Rezerwatru Archeologicznego w Gieczu (oddział Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy).
  

________________
Dr hab. prof UAM Artur Różański (ur. 1977 r.) archeolog, pracuje na Wydziale Archeologicznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Jego zainteresowania badawcze dotyczą przede wszystkim początków organizacji kościelnej na ziemiach polskich w wymiarze materialnym, architektonicznym oraz architektura obronna średniowiecza. Autor bądź współautor kilku książek, m.in.: "Jednoprzestrzenne kościoły romańskie z terenu Wielkopolski" (Poznań 2010), "Góra Zamkowa w Wyszogrodzie. Mazowiecki ośrodek władzy na przestrzeni dziejów" (wraz z Tomaszem Olszackim, Poznań 2018)  oraz kilkudziesięciu artykułów publikowanych w czasopisamach polskich i zagranicznych.