Aktualności

Zastosowanie skaningu laserowego w badaniach nad górą Castro Valente w północno-zachodniej Hiszpanii przyniosło prawdziwą niespodziankę. Okazało się, że archeolodzy mają do czynienia nie z osadą celtycką z okresu 1500-500 lat p.n.e. jak zakładali, a znacznie młodszą, bo wczesnośredniowieczną, fortecą o imponujących rozmiarach i założeniu. 

Castro Valente, czyli „Waleczna twierdza”, to góra położona w Galicji w północno-zachodniej Hiszpanii, w odległości 25 km na południowy zachód od słynnego Santiago de Compostela. Mimo, że nie najwyższa w okolicy, zdecydowanie wyróżnia się położeniem i formą. Castro Valente to samotne wzniesienie, opasane od północy rzeką Ulloa, z charakterystycznym płaskim szczytem przypominającym kształtem nerkę. Miejscowi określali je mianem „A Cerca” oznaczającym w języku galicyjskim „ogrodzenie”, co sugeruje pozostałości monumentalnego założenia obronnego. Pierwsze wzmianki o tym niezwykłym miejscu pisane pojawiły się późno, gdyż w XIX i XX w. W 1865 r. archeolog i historyk Manuel Murguía, jedna z czołowych postaci galicyjskiego „Odrodzenia”, określił relikty budowli jako dość dobrze zachowane: „O milę na północny wschód od Irii (dzisiejszego Padrón) znajduje się potężne Castro Valente, które nadal zachowało część otaczającego go muru”. W 1913 r. lokalny periodyk wspominał o wejściu i systemie obronnym twierdzy. Wkrótce została ona zinwentaryzowana przez służbę archeologiczną działającą na obszarze Galicji. Brakowało jednak szczegółów dotyczących jej struktury. 

Rzecz ciekawa, że wszyscy którzy zajmowali się Castro Valente twierdzili, że powstały w epoce żelaza, a jej twórcami miało być plemię celtyckich Galleków, zwanych przez Rzymian „Gallaeci” lub „Callaeci”. Gallekowie znani byli z wznoszenia licznych ufortyfikowanych osad określanych po łacinie „castro”. Ich pozostałościami usiana jest dzisiejsza Galicja (zgodnie z raportem z grudnia 2022 r.). Gallekowie budowali je na wzgórzach i otaczali niekiedy nawet trzema pierścieniami murów. Wewnątrz znajdowały się kamienne domostwa na planie koła (!), przykryte stożkowymi dachami z gałęzi i słomy. Stąd już w XIX w. przyjęto w archeologii nazywać kulturę Galleków kulturą castro, choć termin ten doprecyzował w 1932 r. Pere Bosch-Gimpera, uczeń Gustawa Kossiny. 

Z takim też przekonaniem przystępowali do badań Castro Valente archeolodzy Mário Fernández-Pereiro (University College London i Uniwersytet w Santiago de Compostela) oraz José Carlos Sánchez-Pardo (również pracownik Uniwersytet w Santiago de Compostela). Wkrótce wszakże dzięki zastosowaniu Lidaru przekonali się, że pod pokrywą gęstego lasu znajdują się relikty struktury znacznie większej niż się spodziewali. Wspomniany Lidar to skrót od angielskiego „Light Detection and Ranging” oznaczającego metodę pomiaru odległości poprzez oświetlanie celu światłem laserowym i pomiar odbicia za pomocą czujnika. Różnice w czasie powrotu wiązki lasera oraz zmiana długości fali mogą być wykorzystane do tworzenia trójwymiarowego modelu. W archeologii wykorzystuje się Lidar do bezinwazyjnego wyszukiwania i weryfikacji stanowisk i obiektów archeologicznych, często ukrytych pod gęstą roślinnością.

Uzyskane w powyższy sposób wyniki potwierdziły przeprowadzone na Castro Valente badania archeologiczne, które wskazały, że twierdzę wzniesiono za pomocą technik nieznanych w epoce żelaza: ściany murów o grubości od kilku do 14 stóp wypełniono ziemia i żwirem. Łączna ich długość wynosiła 1,2 km. Dodatkowo dostępu do wnętrza strzegło 30 wież (!). Imponują też rozmiary twierdzy: obejmowała ona powierzchnię około 10 hektarów, czyli ponad 10 boisk do piłki nożnej! 

Układ założenia obronnego, jego konstrukcja oraz artefakty, w tym zwłaszcza fragmenty ceramiki, wskazują, że powstało ono nie w okresie przedrzymskim czy rzymskim, ale zaraz po ustąpieniu Rzymian z Półwyspu Iberyjskiego w początkach V w. n.e. Hiszpanię opanowały wtedy ludy germańskie. Galicja przypadła jednemu z nich – Swebom („Suebi” bądź „Svebi”) wywodzącym się z obszaru dzisiejszych Niemiec i Czech, a dokładnie znad Łaby. Ale już wcześniej służyli oni jako sprzymierzeńcy („foederati”) w armii rzymskiej. Około roku 410 utworzyli w Galicji swe królestwo i zaczęli bić własną monetę. Według przypuszczeń Mário Fernández-Pereiro twierdzę mogła wznieść lokalna ludność chcąca bronić się przed przybyszami z centralnej Europy. Po 200 latach została opuszczona, ponieważ zdaniem badacza zmianie uległa sytuacja polityczna i najwyraźniej nie była już potrzebna. 

Jedyne co zdaje się łączyć fortecę z początków wczesnego średniowiecza z epoką żelaza, jest podejrzenie, że w V w. wykorzystano powtórnie miejsce, na którym wcześniej znajdowało się castro celtyckie. Taka praktyka znana jest archeologom z Wysp Brytyjskich z okresu po ich opuszczeniu przez Rzymian w 410 r. np. w przypadku związanych z legendarnym królem Arturem fortec w Cadbury czy Tintagel. W tym duchu wypowiedział się dla LiveScience Ken Dark, archeolog związany z King’s College London. Zwrócił on uwagę, że w V i VI w. wielu mieszkańców Walii i Kornwalii ratowało się przed najazdami Anglosasów migrując do kontynentalnej Europy – do Armoryki (późniejsza Bretania i Normandia) i właśnie Galicji. Czy zatem przybysze z Wysp Brytyjskich wspierali lub nawet inicjowali budowę osiedli takich jak Castro Valente? Odpowiedzi powinny dostarczyć kolejne sezony badań na tym stanowisku, o których zespół hiszpańskich archeologów będzie informował na stronie CastelosnoAire na Facebooku. Niemniej ważnym zadaniem jakie sobie stawiają pozostaje ochrona pozostałości twierdzy przed zagrożeniami związanymi z drogami leśnymi, liniami energetycznymi i farmą wiatraków,

_______________
Ewelina Siemianowska (ur. 1981) historyk i archeolog, oba kierunki ukończyła na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Interesuje się wczesnym średniowieczem, w tym zwłaszcza osadnictwem i komunikacją, którym poświęciła szereg artykułów naukowych. Jest redaktorem portalu wczesneśredniowiecze.pl.