Czasopismo naukowe Wczesne Średniowiecze

Treścią artykułu jest próba odpowiedzi na zagadnienie obecności wczesnopiastowskiej rezydencji książęcej w Gnieźnie i wskazanie miejsca jej lokalizacji względem grodowych umocnień obronnych. Została oparta na analizach porównawczych odnoszących się do socjotopografii grodów, w których odsłonięto relikty przedromańskich zespołów pałacowo-sakralnych.

Stanisław Smolka – twórca krakowskiej szkoły mediewistycznej, charakteryzując sposób sprawowania władzy w czasach piastowskich, przedstawił je następująco: „Najuboższy mieszkaniec państwa miał nieustannie swego księcia przed oczyma, bo on sam rządził, przebiegając bez spoczynku wszystkie okolice kraju, sam wszystkiego doglądał, w podróżach monarszych sam złe karał, a zasługę nagradzał [...]. Na tych podróżach monarszych opierała się zresztą w ogóle średniowieczna technika rządów. Nie inaczej rządzili cesarze w swoich królestwach, nie inaczej panował król angielski, duński czy węgierski; [...]. Piastowie takiej stałej rezydencji nie mieli, chyba Władysław Herman, który na stare lata mało ruszał się z płockiego zamku, ale to właśnie było już objawem chwilowego upadku książęcej potęgi. Każdy z monarchów polskich miał zresztą jakiś gród ulubiony, w którym lubił przebywać w chwilach spoczynku, po trudach nieustannej podróży. Pierwszym Piastom chrześcijańskim najlepiej było w ich prastarych gniazdach grodowych, w Gnieźnie lub w Poznaniu; [...] To pewne wreszcie, że główne grody najdawniejszych części składowych państwa [...] najlepiej były urządzone, najwięcej miały budynków do pomieszczenia dworu i najznaczniejsze w nich kryły się bogactwa”[1]. Sąd ten w całej rozciągłości poświadczają wyniki badań archeologicznych prowadzonych w głównych grodach wczesnopiastowskiej domeny począwszy od XIX w. (Ostrów Lednicki[2]), w okresie międzywojennym (Kraków-Wawel[3]) i kontynuowanych po dzień dzisiejszy, które ujawniły rozmaitość realizacji architektonicznych na terenie książęcych siedzib[4].

Pojawienie się kamiennych budowli świeckich i sakralnych w państwie pierwszych Piastów było niewątpliwie następstwem kontaktów kulturowych naszych pierwszych historycznych władców z państwami ościennymi, zwłaszcza z Cesarstwem Niemieckim. Kontakty te stały się szczególnie intensywne po akcie chrztu św. księcia Mieszka w 966 r., po którym nastąpiła stopniowa chrystianizacja jego poddanych. Jednym z przejawów zachodzących wówczas procesów były zmiany w osadnictwie polegające m.in. na zasadniczej przebudowie grodów piastowskich i wykreowaniu kilku grodów naczelnych. Cechą wyróżniającą takie ośrodki było wznoszenie w nich budynków rezydencjonalnych.

Dotychczas odsłonięto pozostałości ośmiu założeń, interpretowanych jako budowle pałacowo-sakralne, wznoszonych od 2. połowy X do 1. połowy XIII w., z których dwa (w Legnicy i we Wrocławiu) są już romańskimi realizacjami ceglanymi, ale swym układem nawiązującymi do wcześniejszych rozwiązań. Natomiast nic nie wiemy o obecności siedziby władcy w grodzie gnieźnieńskim, jednym z czołowych ośrodków piastowskiego władztwa. Próbowano z nią łączyć fragment mocno zniszczonej konstrukcji o długości 8,5 m i szerokości 1,3 m w postaci 2–4 warstw średniej wielkości kamieni polnych łączonych gliną, przykrytych warstwą zaprawy wapiennej o białawej i lekko różowej barwie ujawnionej przy kościele pw. św. Jerzego[5]. Najnowsze badania archeologiczne przy prezbiterium tego kościoła nie przyniosły potwierdzenia przypuszczeń, iż układ ten jest pozostałością budynku pałacowego. Jednak wzniesienie kamiennej rezydencji w tym grodzie należy uznać za wielce prawdopodobne, zwłaszcza z uwagi na sprawowane w nim centralne – świeckie, a zwłaszcza sakralne funkcje znajdujące odzwierciedlenie w źródłach pisanych[6][7]. Wskazanie jej prawdopodobnej lokalizacji w obrębie gnieźnieńskich umocnień obronnych winny umożliwić analizy porównawcze odnoszące się do socjotopografii tych grodów, w których odsłonięto relikty książęcych siedzib. Wskazanie jej prawdopodobnej lokalizacji w obrębie gnieźnieńskich umocnień obronnych winny umożliwić analizy porównawcze odnoszące się do socjotopografii tych grodów, w których odsłonięto relikty książęcych siedzib.

Najstarszą rezydencją piastowskich władców, zbudowaną wkrótce po połowie X w., było palatium z kaplicą wzniesione na grodzie w Poznaniu (il. 1)[8].

Świecka jej część była prostokątnym budynkiem założonym na osi północ–południe. Przy południowo-wschodnim narożniku palatium wprowadzono przelotową sień z biegiem schodowym prowadzącym na piętro. Przy wschodniej ścianie palatium – w jej południowym odcinku, na osi przelotu bramnego, zbudowano orientowaną kaplicę grodową. Kaplica ta była niewielkim kościołem salowym, zamkniętym od wschodu absydą dekorowaną mozaiką ze szklanych kostek i ścianami pokrytymi malowidłami położonymi na gipsowym tynku[9]. Poznański zespół pałacowo-sakralny został wzniesiony w wyodrębnionej osobnym wałem owalnej partii, usytuowanej równolegle do stoku doliny Warty. Dostęp do jej wnętrza był możliwy jedynie pośrednio poprzez przejście w wale otaczającym tzw. część katedralną tego czteroczłonowego, solidnie bronionego grodu, którego rozbudowa (na co wskazują analizy dendrochronologiczne) przypadła na lata 70–80. X w. Rezydencja została ulokowana przy południowo-wschodnim odcinku obwarowań, które chroniły przed ostrzałem tę około 10-metrowej wysokości budowlę.

Kolejną wielkopolską siedzibę książęcą zbudowano na Ostrowie Lednickim jako prostokątne palatium połączone z kaplicą założone na osi wschód–zachód z lekkim odchyleniem ku północy[10]. Wydzielono trzy fazy funkcjonowania tego zespołu, ze względu na dokonywane przebudowy, dotyczące zwłaszcza części sakralnej, założonego na planie krzyża greckiego wpisanego w koło z niewielką absydą od wschodu. Budowlę pierwszej fazy, przypadającej na 2. połowę X w. do końca tego wieku, rekonstruuje się jako jednokondygnacyjną, podobnie jak kaplicę. W przebudowanym po 1000 r. dwukondygnacyjnym palatium z podniesioną o piętro emporowe kaplicą do największej sali wprowadzono dwa filary, zaś do sieni – wewnętrzną klatkę schodową na piętro. W fazie ostatniej, przypadającej na XII w., założenie pałacowe zostało zredukowane do jednego pomieszczenia w części zachodniej[11]. Rezydencja ta została ulokowana w południowej części wyspy, w wydzielonym członie grodu lednickiego, blisko jego dolnej partii. Umożliwiające dostęp do grodu mosty zostały dostawione do brzegów wyspy na północ od umocnień obronnych, w znacznym oddaleniu od książęcego palatium[12].

Podobny do lednickiego zespół pałacowo-sakralny zamierzano zrealizować w Gieczu[13]. Położono tylko jego fundamenty z dużych kamieni granitowych, uzupełnianych drobniejszym materiałem skalnym, spajanych gliną. Zarys tych fundamentów wskazuje, że miała to być budowla składająca się z dwóch połączonych ze sobą budynków – prostokątnej części świeckiej i dostawionej doń od wschodu kaplicy na planie centralnym, zapewne zaopatrzonej w wieniec nisz. Wzniesienie partii fundamentowej nastąpiło na przełomie X i XI w. lub w początkach XI w. Także i tę rezydencję zamierzano ulokować w oddzielonej wałem południowej części grodu, blisko jej solidnie umocnionego skłonu.

W Przemyślu[14] na Wzgórzu Zamkowym w 1. połowie XI w. (najpewniej po 1018 r.) został wybudowany prostokątny budynek palatium, założony na osi północ–południe z odchyleniem na zachód, połączony z orientowaną rotundą z głęboką absydą zaopatrzoną we wspartą na czterech kolumnach emporę. Dostęp do niej prowadził zarówno z palatium, jak i od zewnątrz. To bezpośrednie wejście do części przyziemnej kaplicy, usytuowane w zaułku przy krótszej ścianie palatium, skłania do wysunięcia przypuszczenia, iż część świecka rezydencji została dostawiona do wcześniej funkcjonującej świątyni grodowej. Siedziba książęca została ulokowana w solidnie bronionej, południowej części tego trójczłonowego grodu, wzdłuż zachodniego odcinka jej umocnień i – jak można wnioskować z topografii miejsca – można się było do niej dostać poprzez przejścia w dwóch obwodach warownych poprzedzających ją partii[15].

Z jeszcze innym rozwiązaniem mamy prawdopodobnie do czynienia w Krakowie na Wawelu, gdzie odkryto relikty prostokątnej tzw. sali o 24 słupach, założonej na osi wschód–zachód, datowanej na połowę XI w.[16]. Dolna kondygnacja tego palatium jest rekonstruowana jako pięcioprzęsłowa sala, sklepiona kolebkowo, pełniąca funkcję pomieszczenia magazynowego. Natomiast aula regia zajmowała zapewne całe piętro i była przykryta drewnianym stropem. Budynek ten początkowo nie był sprzężony z kaplicą. Przypuszczalnie liturgia na potrzeby książęcego dworu była wówczas sprawowana w pobliskiej katedrze wawelskiej. Dopiero w XII w. lub na przełomie XII i XIII w. dobudowano doń od strony wschodniej aneks w postaci trójpoziomowej romańskiej kaplicy[17].

W Wiślicy stwierdzono pozostałości dwóch dwufazowych palatiów z towarzyszącymi im kaplicami[18]. Pierwsze palatium (A) to dwudzielny budynek na osi wschód–zachód z aneksem przy narożniku południowo-wschodnim, wzniesiony w połowie lub 2. połowie XI w. (faza I) i przebudowany w XII w. (faza II). Po jego wschodniej stronie w końcu XI w. została zbudowana osobno stojąca, dwupoziomowa kaplica (B) z siedmioma lub ośmioma niszami w grubości murów, która w świetle analiz weryfikacyjnych Anety Bukowskiej zawierała kryptę relikwiarzową. Zachowane szczątkowo, zapewne także dwudzielne drugie palatium (C), założone na osi północ–południe, zostało rozpoznane w części południowej; było ono powiązane z kolistą rotundą z absydą (D). Na podstawie obserwacji struktury murów tego palatium i nawy rotundy (ich prawdopodobnej naprawy) wysunięto przypuszczenie o dobudowaniu budynku świeckiego do wcześniej tu funkcjonującej kaplicy[19]. Obydwie budowle są datowane na koniec XI–XII w. i użytkowane do połowy XIII w. Zbudowano je na wyniesieniu terenowym w północnej partii dwuczłonowego grodu, przy północnym i północno-wschodnim odcinku jego wałów obronnych.

Niewiele wiadomo natomiast o budowli pałacowej na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu, z której pozostałościami Edmund Małachowicz łączył niewielkie fragmenty odsłonięte w północnej części Ostrowa Tumskiego, położone wzdłuż południowo-zachodniego odcinka wału obronnego wczesnośredniowiecznego grodu, datowane na ostatnią ćwierć XII w.[20]. Interpretacja odkrytych fragmentów, z uwagi na stan ich zachowania, jest przedmiotem dyskusji[21]. Lepiej rozpoznana jest natomiast stojąca osobno dworska kaplica na planie centralnym zbudowana z surowców skalnych i cegieł w układzie wendyjskim na zaprawie wapiennej. Uchwycone relikty zostały usytuowane w wyodrębnionej osobnym wałem północno-zachodniej części grodu wrocławskiego[22].

Najmłodsza z siedzib książęcych w typie palatium to rezydencja w Legnicy[23][24] datowana na lata 20. XIII w. Była to już romańska budowla, założona na osi wschód–zachód z odchyleniem ku północy, wymurowana z cegieł w wątku wendyjskim na planie prostokąta, oparta na fundamentach w konstrukcji filarowo-łukowej. Na północ od palatium, przy jego zachodniej stronie, wzniesiono osobno stojącą ceglaną kaplicę na planie centralnym, rekonstruowaną jako budynek z kwadratowym prezbiterium i absydą, zamknięty sklepieniem wspartym na filarach z piaskowca. Ta siedziba książęca została ulokowana wzdłuż południowego odcinka grodowych wałów obronnych na terenie wczesnośredniowiecznego grodu i otoczona wałem drewniano-ziemnym wzmocnionym w części północnej ceglanym murem.

Natomiast relikty kamiennej architektury w Płocku na Wzgórzu Tumskim, uważane przez Włodzimierza Szafrańskiego za zespół pałacowo-sakralny, na podstawie starannej analizy dokumentacji z jego badań i najnowszych prac weryfikacyjnych przeprowadzonych w 2006 r., zostały przez A. Bukowską zinterpretowane jako pozostałości budowli sakralnej wzniesionej w 3. lub 4. ćwierci XI w., a następnie dwukrotnie przebudowywanej[25]. Także tzw. palatium Władysława Hermana w świetle najnowszych analiz należy uznać za budowlę murowaną z ciosanych głazów eratycznych na planie lekko trapezowatego czworoboku w postaci dwu- lub trójkondygnacyjnej wieży mieszkalno-obronnej zbudowanej w 2. połowie XIII w. Jak więc wynika z najnowszych ustaleń – na grodzie płockim nie potwierdzono obecności monumentalnej architektury związanej z początkami państwa polskiego[26].

Porównanie dotychczas rozpoznanych wczesnośredniowiecznych rezydencji książęcych prowadzi do kilku istotnych wniosków. Budynki świeckie książęcych rezydencji mają zarys prostokąta, sytuowanego na osi wschód–zachód (Ostrów Lednicki, Wiślica A, Giecz, Kraków-Wawel, Legnica) albo też na osi północ–południe (Poznań, Przemyśl, Wiślica C, Wrocław). Można wysunąć przypuszczenie, że o miejscu ich posadowienia decydowały miejscowe warunki topograficzne, a także potrzeba zapewnienia dłuższego dostępu światła dziennego do wnętrz mieszkalnych. Takie prostokątne bryły budynków pałacowych są cechą charakterystyczną zarówno dla karolińskich, jak i ottońsko-salickich rezydencji cesarskich[27]. Częściom świeckim rezydencji towarzyszyły orientowane kaplice grodowe przeznaczone zasadniczo do prywatnego użytku władcy i jego bliskich. Należy przy tym zauważyć ich swoistą odmienność – niemal każda z tych świątyń odznacza się inną formą architektoniczną i położeniem względem budynku pałacowego. Ponadto kaplice pałacowe nie musiały być bezpośrednio połączone z budynkami świeckimi. Stawiano je także jako budowle osobne, jak to miało miejsce na krakowskim Wawelu, w Legnicy czy w Wiślicy, podobnie jak w siedzibach cesarskich zachodniej Europy, np. w Paderborn i w Tilledzie[28][29].

Rezydencje wczesnośredniowieczne, z wyjątkiem zbudowanych z cegieł obiektów we Wrocławiu i Legnicy, łączy technika budowy. Ich fundamenty kładziono w wąskoprzestrzennych rowach, sadowiąc je w jednej budowli na różną głębokość, co zapewne zależało od rodzaju podłoża i konfiguracji terenu. Unikano w ten sposób konieczności łączenia zaprawą zbieranego w okolicy materiału skalnego. Do wznoszenia ścian, niewiele węższych od samych fundamentów, stosowano początkowo kamienie łamane w płytki, spajane obficie zaprawą gipsową (Poznań, Ostrów Lednicki), od około połowy XI w. także wapienno-piaskową (Przemyśl, Kraków-Wawel, Wiślica w pierwszej fazie). W Poznaniu oraz w pierwszej fazie palatium na Ostrowie Lednickim płytki takie były układane na całej szerokości ścian, natomiast w Krakowie i Przemyślu – w technice opus emplectum, naśladowanej później w cegle na zamku legnickim.

Zasadniczym kryterium, którym kierowano się przy wyborze miejsca pod budowę rezydencji, było ukształtowanie terenu i bliskość umocnień obronnych. Lokowano je w wydzielonej, tzw. książęcej części grodu, przy jej obwarowaniach. Wybierano w tym celu albo ich odcinek południowy (Giecz, Legnica, Ostrów Lednicki, Poznań), albo północny (Kraków-Wawel, palatium A w Wiślicy), rzadziej zachodnią (Przemyśl) lub wschodnią (palatium C w Wiślicy) partię wałów. Książęce siedziby były zarazem najsolidniej ufortyfikowanymi, wyniesionymi terenami grodów, do których dostęp był broniony dodatkowym, wewnętrznym wałem. Można sądzić, że idea wydzielania osobnych przestrzeni w obrębie jednego grodu została zaczerpnięta ze sposobu organizacji siedzib cesarskich środkowej Europy. Podział na wyodrębnioną w terenie część rezydencjonalną i gospodarczą był w nich stosowany co najmniej od przełomu VIII i IX w., o czym świadczy struktura grodu Höfe koło Dreihausen w Hesji, i kontynuowany w X w., czego przykładem jest wydzielona część pałacowa w grodzie Werla koło Wolfenbüttel w Dolnej Saksonii[30][31]. Gród ten był ważnym miejscem za panowania Ottonów, na co wskazują wzmianki o czternastokrotnym pobycie w nim władców z tej dynastii między 924 a 1013 r.[32][33][34][35]. Można więc przypuszczać, że władcy piastowscy znali tę ottońską rezydencję[36] – jeżeli nie osobiście, to z relacji – i wprowadzili zasadę otaczania książęcych siedzib osobnym wałem w centralnych grodach swej domeny.

Powyższe obserwacje odniesione do Gniezna stanowią punkt wyjścia do wskazania przypuszczalnego miejsca lokacji siedziby książęcej w obrębie jego umocnień obronnych. Gród ten zajmuje wśród ośrodków centralnych państwa pierwszych Piastów szczególną pozycję z uwagi na topografię, potęgę umocnień i wewnętrzną strukturę manifestującą się w efekcie kolejnych akcji jego rozbudowy podziałem na cztery osobno obwarowane człony[37]. Zdaniem Tomasza Sawickiego początkowo była to warownia dwuczłonowa zajmująca mocno wypiętrzoną część tzw. Góry Lecha[38]. W układzie tym dominowała jej część północna położona na kulminacji wyniesienia i otoczona podkowiastym wałem. Ten najsilniej broniony człon grodu był miejscem najbardziej odpowiednim do posadowienia w nim książęcej siedziby. Jego wydłużony ku północy kształt sugeruje zarazem, iż palatium ulokowano wzdłuż zachodniego odcinka obwarowań (il. 2).



Pośrednią przesłanką do tego przypuszczenia jest znalezisko zachowanej w połowie bulli ołowianej z XIII w., która została znaleziona po północnej stronie współczesnego budynku przy ul. Kolegiaty 5, co wskazuje na działalność znajdującej się w pobliżu kancelarii książęcej[39][40]. Uwagę budzi także skupisko fragmentów malowanych tynków, zalegające na zachód od kościoła św. Jerzego, które mogły stanowić dekorację ścian budowli przedromańskiej, jak to sugeruje T. Sawicki[41]. Świadczą o tym pośrednio znaleziska narzędzi złotniczych, odsłoniętych podczas badań przy ul. Kolegiaty 4 (stan. 15 c i 15 d), wskazujące na funkcjonowanie pracowni ulokowanej w pobliżu książęcej siedziby[42]. Domysły te mogą zweryfikować jedynie badania terenowe w obrębie zachodniej partii książęcego gródka.

Położenie i chronologia ujawnionych dotychczas wczesnośredniowiecznych zespołów pałacowo-sakralnych przynosi kilka spostrzeżeń. Dwa z nich, datowane na 2. połowę X w. – w Poznaniu i na Ostrowie Lednickim, zapewne też wciąż czekające na odkrycie palatium w Gnieźnie, które miała uzupełnić niezrealizowana rezydencja w Gieczu – położone są w niewielkiej od siebie odległości, zapewniając władcom właściwą oprawę sprawowanych funkcji w centrum ich państwa. Kolejne zespoły rezydencjonalne są już położone w znacznej od nich odległości, na rubieżach obszaru kontrolowanego przez piastowskich władców. W ciągu XIII w. w państwie Piastów następowały istotne zmiany będące konsekwencją wzmocnienia organizacyjnego i gospodarczego Kościoła. Jednym z przejawów tych zmian było oddawanie grodów z kościołami katedralnymi w posiadanie biskupstw i lokowanie książęcych siedzib w nowych miejscach, jak to można zaobserwować choćby na przykładzie Poznania, gdzie Przemysł II w 1288 r. przeniósł się do zamku wybudowanego w mieście lokacyjnym, oddając biskupstwu stary zespół grodowy[43]. Podobne procesy objęły zapewne także Gniezno – jak to wynika ze zmian zachodzących w socjotopografii Wzgórza Lecha.

Panowanie pierwszych władców z dynastii Piastów przyniosło istotne zmiany w organizacji państwa polegające na wykreowaniu kilku grodów naczelnych na terenie ich domeny. Cechą szczególną tych grodów był podział ich wnętrza na osobne człony i lokowanie w jednym z nich kamiennej rezydencji książęcej. Dotychczas odsłonięto pozostałości ośmiu takich budowli wznoszonych od 2. połowy X do 1. połowy XIII w. Natomiast nic nie wiemy o siedzibie władcy w grodzie gnieźnieńskim, choć jej obecność w tym grodzie jest wielce prawdopodobna ze względu na sprawowane w nim świeckie i sakralne funkcje znajdujące odzwierciedlenie w źródłach pisanych. Jej przypuszczalne położenie przybliżają analizy porównawcze odnoszące się do socjotopografii tych grodów, w których odsłonięto relikty książęcych siedzib. Prowadzą one do wniosku, iż zasadniczym kryterium, którym się kierowano przy wyborze miejsca pod budowę rezydencji było ukształtowanie terenu i bliskość umocnień obronnych. Wybierano w tym celu miejsce osłonięte albo południową, albo północną linią wałów, rzadziej zachodnią lub wschodnią ich partią. Części grodów zawierające palatia książęce były zarazem najsolidniej ufortyfikowanymi, wyniesionymi terenami, dostęp do których był broniony dodatkowym, wewnętrznym wałem. Szczególnie rozbudowanymi, czteroczłonowymi grodami centralnymi pierwszych Piastów były te w Poznaniu i Gnieźnie. W grodzie gnieźnieńskim dominowała część północna, położona na kulminacji wyniesienia i otoczona podkowiastym wałem. Ten najsilniej broniony człon grodu był miejscem najbardziej odpowiednim do posadowienia w nim książęcej siedziby. Jego wydłużony ku północy kształt sugeruje zarazem, iż palatium ulokowano wzdłuż zachodniego odcinka obwarowań. Pośrednią przesłanką do tego przypuszczenia jest znalezisko zachowanej w połowie bulli ołowianej (XIII w.), która została zdeponowana po północnej stronie budynku przy ul. Kolegiaty 5, co wskazuje na działalność znajdującej się w pobliżu kancelarii książęcej. Uwagę budzi także skupisko fragmentów malowanych tynków, zalegające na zachód od kościoła pw. św. Jerzego, które być może dekorowały ściany budowli przedromańskiej. Domysły co do jej lokalizacji mogą zweryfikować jedynie badania terenowe w obrębie zachodniej partii książęcego gródka.