Artykuły

Bez wątpienia był władcą wybitnym, bardziej politykiem i dyplomatą niż wodzem. Nie tylko zdobył władzę w Anglii, ale utrzymał się na tamtejszym tronie przez blisko 20 lat. Stworzył północne imperium, które co prawda nie przetrwało po jego śmierci, ale trwale zaznaczyło się w dziejach Anglii i Skandynawii. Syn charyzmatycznego króla Swena i jego piastowskiej małżonki – Knut Wielki.

Urodziny, wygnanie matki

Knut urodził się ok. 995 r. Był synem króla Danii Swena Widłobrodego i nieznanej z imienia córki Mieszka I. Prócz niego królewska para doczekała się jeszcze jednego syna, Haralda, oraz przynajmniej dwóch córek – Astrydy i Świętosławy. Jak dowiadujemy się z przekazu Thietmara, Swen w pewnym momencie wygnał matkę swoich dzieci. Nastąpiło to najpewniej ok. 1000-1002 r. Powody tej decyzji są nieznane. Wiele wskazuje na to, że matka Knuta następne kilkanaście lat spędziła w Polsce.

Pierwsza wyprawa do Anglii z ojcem

W 1013 r. Knut wyruszył u boku swojego ojca do Anglii. To tak naprawdę pierwsza wzmianka o naszym bohaterze. W szybkim czasie Swen Widłobrody zdołał zdobyć taką przewagę, że król Anglii Ethelred II zdecydował się na ucieczkę do Normandii. Angielski tron przypadł w udziale Swenowi. Nie cieszył się nim długo, gdyż zmarł w lutym 1014 r. Gdy Knut przybył do Anglii, powierzono mu opiekę nad zakładnikami, których Swenowi oddali angielscy możni z Northumbrii, czyli północnych rubieży królestwa. Ojciec znalazł też dla syna małżonkę. Została nią Efgifu z Northampton. Na początku 1014 r. urodziła ona Knutowi syna, który otrzymał imię Swen po swoim dziadku. 3 lutego 1014 r. zmarł Widłobrody. Na wieść o tym zdarzeniu duńskie wojsko okrzyknęło królem Knuta, ale ten, wobec szybkiego powrotu Etleherda, zdecydował się opuścić Anglię i wrócić do Danii. Ponoć na koniec bezlitośnie obszedł się z zakładnikami, których co prawda zwolniono, ale okrutnie okaleczono, obcinając im dłonie, uszy i nosy. Jeszcze w 1014 r. do Danii dotarła Elfgifu wraz z synem, a razem z nimi, najpewniej, także ciało Swena Widłobrodego.

Knut i Harald, powrót matki

Powszechnie przyjmuje się, że następcą Swena Widłobrodego w Danii miał być jego najstarszy syn Harald. Istnieją jednak pewne wątpliwości w tej kwestii. Po pierwsze, brak pewności co do tego, który z braci był starszy. Po drugie, Knut najpóźniej w 1015 r. zaczął bić swoją monetę, przedstawiając się na niej jako król Danii. Co ciekawe, stemple do tych monet wyprodukowano w mennicy w angielskim Lincoln. Wiele wskazuje więc na to, że Knut uważał się za równoprawnego następcę swojego ojca i zamierzał przejąć po powrocie z Anglii duński tron. W tym kontekście pełniejszego znaczenia nabiera przekaz „Encomium Emmæ Reginæ”, dziełka, które powstało we Flandrii na początku lat 40. XI w. i było dedykowane Emmie, wdowie po Knucie. „Encomium” opowiada o rządach władców duńskich w Anglii. Zawiera między innymi opowieść o niedoszłym sporze między synami Swena Widłobrodego o władzę w ojcowiźnie. Spór ten został zażegnany przez wspólną decyzję braci o sprowadzeniu do Danii z wygnania ich matki. Knut i Harald wyruszyli więc wspólnie do Polski, gdzie od blisko czternastu lat przebywała córka Mieszka I, i tam spotkali się z matką. Jeśli uznać prawdziwość tego przekazu, należy założyć, że obaj bracia widzieli w matce gwaranta pokoju i politycznej stabilizacji, a także kogoś, kto wskaże im nowe polityczne role.

Wyzwanie

Los, a może raczej polityczna kalkulacja przeznaczyły Knutowi pójście w ślady ojca i zdobycie angielskiego tronu. Było to zadanie równie ambitne, jak trudne. Kluczem do jego realizacji okazała się pomoc tych, którzy swoim doświadczeniem i militarnym potencjałem wsparli młodego i wciąż uczącego się rządzenia króla. Wśród nich należy wymienić jarla Eryka z Hladir, który z duńskiego nadania rządził wraz z bratem Swenem Norwegią. Eryk był uznanym wodzem, to on walnie przyczynił się do pokonania Olafa Tryggvasona w bitwie w Øresundzie w 1000 r. Jeszcze ważniejsze było pozyskanie jarla Thorkella Wysokiego, duńskiego możnego, który przynajmniej od 1009 r. działał w Anglii i doskonale orientował się w tamtejszych warunkach politycznych i militarnych. Był to co prawda sojusznik niepewny, mający swoje duże ambicje, ale z siłami wojskowymi u boku, których Knut i jego otoczenie nie chcieli i nie mogli zignorować.

Podbój Anglii

Dowodzona przez Knuta armia dotarła do Anglii latem 1015 r. W jej skład weszły siły rekrutowane w różnych częściach Skandynawii, o czym dobrze świadczą szwedzkie inskrypcje runiczne. Podobnie jak dwa lata wcześniej, najeźdźcy rozpoczęli swoje działania od przejęcia kontroli nad północnymi regionami Anglii, Northumbrią i Mercią. Edric Streona, ealdorman tej ostatniej, zdradził Ethelreda II i przeszedł na stronę Knuta, earla tej pierwszej zamordowano. 23 kwietnia zmarł król Anglii, a tron po nim przejął jego syn Edmund. Podjął on nierówną walkę ze skandynawską armią i jej sojusznikami. Knutowi, mimo kilku prób, nie udało się zająć Londynu. Przełomem zaś w zmaganiach z Edmundem okazało się zwycięstwo Duńczyków w bitwie pod Ashington 18 października 1016 r. Straty angielskie były na tyle duże, że Edmund czuł się zmuszony zawrzeć z Knutem porozumienie i podzielić się władzą. Pakt zawarty na wyspie Alney oddawał Knutowi rządy w północnych regionach kraju, Edmund miał utrzymać kontrolę na Wessex i innymi regionami na południu. Układ ten nie przetrwał długo – 30 listopada 1016 r. Edmund zmarł. Późniejsi kronikarze posądzali o zdradę stronników króla i otrucie swojego pana. Pełnia władzy w Anglii przypadła Knutowi.

Król Anglii

Choć angielski tron Knut zdobył siłą, bez skrupułów pozbawiając go legalnych dziedziców Ethelreda, przyrodnich braci Edmunda, Edwarda i Alfreda, to zrobił wiele, aby jego nowi poddani widzieli w nim pełnoprawnego króla, legalnego następcę na tronie. Jeszcze w 1017 r. Knut poślubił Emmę, wdowę po Ethelredzie, oraz skazał na śmierć Edrica Streonę, uosobienie zdrady i przebiegłości. Rok później, na wiecu w Oxfordzie, zawarto oficjalny pokój między Duńczykami a Anglosasami, a armia Knuta w większości opuściła Anglię, choć z potężnym okupem – danegeldem, w wysokości 48 tysięcy funtów srebra. Nowy król, przy pomocy doświadczonego w tych sprawach arcybiskupa Yorku Wulfstana, ustanowił nowe prawo w królestwie.

Knut rządził Anglią sprawnie, opierając się nie tylko na sprawdzonych sojusznikach takich jak jarl Eryk z Hladir, mianowany earlem Northumbrii, ale także na najważniejszych hierarchach angielskiego Kościoła. Ponadto wykorzystywał niemal wszystkie wypróbowane przez poprzedników instrumenty władzy, wydając dokumenty i bijąc monetę, a nawet przyjmując w dokumentach niemal identyczną tytulaturę. Z czasem jego otoczenie w coraz większym stopniu obok skandynawskich możnych zasilali przedstawiciele miejscowych elit, wśród których największe znaczenie osiągnął Godwine, earl Wessexu.

Knut był zdolny także do innych gestów, które miały zjednywać mu poddanych. Do takich należy zaliczyć ufundowanie kościoła na polu bitwy w Ashington, przeniesienie relikwii św. Ælfheaha do Canterbury czy też nawiedziny grobu Edmunda Żelaznobokiego. Swoje działania Knut starał się prezentować jako pomyślane dla dobra jego anglosaskich poddanych. Dobrze świadczą o tym dwa listy króla do Anglików (pierwszy z 1019 r., drugi z 1027 r.), w których relacjonował im swoje poczynania odpowiednio w Danii i Rzymie. Jego rządy w Anglii można ocenić jako stabilne. Poza jednym wyjątkiem, który miał miejsce na przełomie 1019 i 1020 r., źródła milczą o próbach buntów i spisków kierowanych przeciw władcy. Knut jako król Anglii podporządkował sobie władców Szkocji oraz umocnił swoje wpływy w Irlandii.

Król Danii

W 1019 r., na wieść o śmierci brata Haralda, Knut wyruszył do Danii, aby przejąć władzę w ojcowiźnie. Mimo że cenił sobie rządy w Anglii, rozumiał, że nie może stracić kontroli nad Danią. Był to bowiem klucz do panowania w całej Skandynawii. Dawne sojusze wygasły z początkiem lat 20. XI w., w Norwegii i Szwecji rządzili ludzie wrogo nastawieni do Knuta. Dodatkowym problemem okazał się Thorkell Wysoki, którego Knut pozbawił w 1021 r. godności earla Anglii Wschodniej i wygnał z Anglii. Ambitny jarl próbował dokonać przewrotu w Danii, co ostatecznie zmusiło Knuta do zawarcia z nim nowego porozumienia w 1023 r. W 1026 r., być może w porozumieniu z częścią możnych w Danii, władcy Norwegii Olaf Haraldsson i Szwecji Anund Jakub podjęli atak na ojcowiznę Knuta. Dzięki szybkiej interwencji Knut zdołał odeprzeć atak najeźdźców, którego finałem była bitwa nad rzeką Świętą u wybrzeży Skanii.

Podbój Norwegii

Norwesko-szwedzki atak na Danię przekonał Knuta, że musi podjąć bardziej zdecydowane działania, aby nie tylko utrzymać przewagę w regionie, ale także władzę w ojcowiźnie. Celem jego działań stał się król Norwegii Olaf Haraldsson. Knut, śladem swojego ojca i dziada, utrzymywał sojusz z jarlami Hladir, których kolejny przedstawiciel, Hakon, syn jarla Eryka, szykowany był do przejęcia władzy w Norwegii jako poddany Knuta. Aby osiągnąć cel, król Anglii i Danii pozyskiwał kolejnych stronników w samej Norwegii, w czym sprzyjały ich niechęć do Olafa, jak i angielskie srebro. W 1028 r. angielsko-duńska flota dopłynęła do Trøndelag, regionu w środkowej części norweskiego wybrzeża. Na wieść o zbliżających się siłach wroga Olaf Haraldsson zdecydował się na ucieczkę, najpierw do Szwecji, a następnie na Ruś. Knut zdobył Norwegię w zasadzie bez walki. Krajem, zgodnie z planem, miał rządzić jarl Hakon. Nie trwało to jednak zbyt długo. Rok lub dwa lata później Hakon utonął na Morzu Północnym, a wieści o jego śmierci skłoniły do powrotu Olafa Haraldssona. Próba odzyskania władzy zakończyła się niepowodzeniem. 29 lipca 1030 r. pod Stiklestad niechętni Olafowi możni pokonali wojska Olafa. Król zginął na polu bitwy. Knut zdecydował wówczas, że tron przypadnie jego nastoletniemu synowi Swenowi. Młodemu władcy towarzyszyła matka, Elfgifu z Northampton. Ich rządy okazały się nieudolne i około 1035 r., mimo prób przejęcia kontroli nad rodzącym się kultem św. Olafa, Swen i Elfgifu musieli uciekać z Norwegii do Danii.

Sojusz z cesarzem

W 1025 lub 1026 r. Knut zawarł porozumienie z arcybiskupem Hamburga i Bremy Unwanem i uznał jego zwierzchność nad Kościołem w Danii. Był to klucz do zbliżenia z nowym władcą Niemiec Konradem II, który zaprosił Knuta na swoją koronację cesarską, która miała miejsce w Rzymie w 1027 r. Udział Knuta w tych wydarzeniach wskazuje na uznanie jego władzy w Anglii przez europejskie elity kościelne i świeckie. Knut stał się również istotnym politycznym graczem na kontynencie, a dowodem na jego znaczącą pozycję jest fakt zaręczyn, a następnie ślubu jego córki Gunhildy z synem Konrada Henrykiem, przyszłym królem i cesarzem. Wizytę w Rzymie Knut umiejętnie wyzyskał propagandowo, chwaląc się swoim poddanym w Anglii, że wynegocjował z papieżem ulgi w opłatach dla pielgrzymujących do Rzymu z jego królestwa, demonstrując przy tej okazji swoją hojność dla różnych instytucji kościelnych.

Śmierć

Knut zmarł 12 listopada 1035 r. Pochowano go w katedrze w Winchester, świątyni, którą darzył szczególnymi względami. Władztwo, które stworzył, obejmujące Anglię, Danię i Norwegię, rozpadło się niedługo potem. Przyczynił się do tego między innymi konflikt między synami Knuta Haraldem i Hardeknutem, których wspierały ich ambitne matki Ælfgifu i Emma.

Literatura:

• Bolton Timothy, “The Empire of Cnut the Great. Conquest and Consolidation of Power in Northern Europe in the Early Eleventh Century”, Leiden-Boston 2009.
• Morawiec Jakub, „Knut Wielki (ok. 995-1035). Król Anglii, Danii i Norwegii”, Kraków 2013.

________________
Dr hab. prof UŚ Jakub Morawiec (ur. 1977 r.) historyk, pracuje w Zakładzie Historii Średniowiecza, Instytutu Historii, Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Specjalizuje się w dziejach wczesnośredniowiecznej Skandynawii. Autor książek, m.in.: „Knut Wielki. Król Anglii, Danii i Norwegii” (Kraków 2013); „Między poezją i polityką. Rozgrywki polityczne w Skandynawii XI wieku w świetle poezji ówczesnych skaldów” (Katowice 2016); „Dania. Początki Państw”, (Poznań 2019) oraz kilkudziesięciu artykułów publikowanych w czasopisamach polskich i zagranicznych.