Aktualności

Z obszaru Mazowsza i Podlasia znanych jest dotychczas około pół tysiąca cmentarzysk o osobliwej i niespotykanej na pozostałych ziemiach polskich formie. Od niemal 140 lat kwestia etnicznego pochodzenia ludności pochowanej w specyficznych grobach w obstawach kamiennych zaprząta umysły historyków, archeologów oraz pasjonatów przeszłości. Obecnie naukowcy próbują rozwikłać tę zagadkę sięgając po najnowsze metody z zakresu badań genetycznych i biomolekularnych. O projekcie, jego założeniach i pierwszych efektach opowiedział niedawno dr Dariusz Błaszczyk z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

„Groby na tych cmentarzyskach są bardzo charakterystyczne. Cechują się tym, że mają kamienne obstawy z dużych głazów. Często są również przykryte brukiem z mniejszych kamieni. (…) Zmarli są wyposażeni w liczne dary - przedmioty codziennego użytku, ozdoby, ale też broń w postaci włóczni czy mieczy.” wyjaśniał w rozmowie z  Nauką w Polsce dr Dariusz Błaszczyk. Jest on on jednym z członków zespołu badawczego, który pod kierunkiem prof. Andrzeja Buko z Instytutu Archeologii Polskiej Akademii Nauk realizuje interdyscyplinarny projekt zmierzający do wyjaśnienia tajemnicy cmentarzysk z obstawami kamiennymi. 

Kamienne konstrukcje grobów widoczne są nawet dzisiaj na powierzchni gruntu, dlatego też zapewne stały się dość szybko, bo już w połowie XIX w., przedmiotem badań miłośników starożytności. Największą jednak akcję wykopaliskową przeprowadzono na tzw. grobach typu mazowieckiego w latach 60’ i 70’ XX stulecia. Wyniki prac nie przyniosły jednak jednoznacznej odpowiedzi na pytanie kim byli i skąd pochodzili zmarli pochowani w tak nietypowy sposób. 

Przez lata stawiano rozmaite hipotezy dotyczące tej kwestii. Część badaczy wskazywała na Skandynawię, skąd znane są groby w obstawach kamiennych. Jednak jak zaznacza dr Dariusz Błaszczyk „w grobach w Mazowieckiem nie ma żadnych przedmiotów z północy, więc ta koncepcja nie wydaje się prawdziwa. Groby te wyglądają zresztą inaczej”. Uwaga ta zdaje się również podważać tezę jakoby cmentarzyska były dowodem na osadzenie na Mazowszu i Podlasiu wojowników przybyłych wprawdzie z Rusi, ale pochodzących faktycznie ze Skandynawii. 

Inne, równie popularne koncepcje, wiążą omawiany typ pochówku z migracjami ludności. U podstaw tego twierdzenia leży fakt, iż groby z obstawami kamiennymi znane są z rozległego obszaru począwszy od północno-zachodniej Rosji po Szkocję (!), ale jednocześnie ich występowanie ogranicza się do niektórych tylko regionów. Jedna z teorii „migracyjnych” mówi, iż nekropole mazowieckie i podlaskie mogły być pozostałościami po migrujących z północy na południe Bałtach lub po ich zeslawizowanych potomkach. Inni przekonywali, iż została pochowana w nich ludność ruska, ponieważ groby o podobnej konstrukcji odnotowywane są na terenie dzisiejszej Białorusi i Rosji. Dr Błaszczyk zastrzega wszakże, że nie ma pewności czy są one jednoczasowe z tymi z Mazowsza i Podlasia. Niektórzy badacze traktują z kolei cmentarzyska typu mazowieckiego jako miejsca pochówku ludności przynajmniej formalnie schrystianizowanej. Ich zdaniem przemawia za tym zastosowany na nich obrządek szkieletowy (z pogaństwem łączy się zwykle kremację) oraz fakt, iż pojawiają się one ok. połowy XI w. 

„Stosowane do tej pory metody badawcze nie przyniosły rozstrzygnięcia. Wielu naukowców twardo obstaje przy swojej wersji. Dlatego w ramach naszego nowego projektu zastosujemy różnego rodzaju, najnowsze metody badawcze. Liczymy, że przyniosą one rozstrzygnięcie” – stwierdził archeolog. 

Realizacja projektu nie wymaga przysłowiowego wbijania łopaty w ziemię, a stanowi przykład tzw. „archeologii magazynowej”. Zespół wykorzysta wyniki starszych badań, a pozyskane w ich rezultacie zabytki i szczątki kostne podda analizom „za pomocą takich metod, które do tej pory nie były dostępne”. 

Znane są już pierwsze rezultaty prac uczestników przedsięwzięcia. Uzyskano datowanie kości części szkieletów metodą radiowęglową. Wprawdzie nie jest ona nowością we współczesnej archeologii, ale trzeba pamiętać, że podczas dawniejszych  badań nie stosowano jej tak powszechnie jak współcześnie. Chronologię cmentarzysk ustalano na podstawie typologii naczyń ceramicznych i innych zabytków znajdowanych w grobach.

“Cmentarzyska grupują się w dwóch skupiskach - wokół Płocka i Drohiczyna. Uważano do tej pory, że podlaskie są młodsze, a mazowieckie - starsze. Z naszych analiz wynika, że są z tego samego okresu. Pochodzą z końca X w. i były użytkowane do końca XII/ początków. XIII w.” – poinformował dr Dariusz Błaszczyk. 

Projekt przewiduje również wykonanie analiz DNA, które pozwolą nie tylko na wyodrębnienie haplogrup zmarłych i ustalenie ich pochodzenia, ale także na rozpoznanie potencjalnego pokrewieństwa między osobami złożonymi na cmentarzyskach. Można też liczyć na określenie koloru skóry, włosów czy oczu zmarłych. Do poznania miejsca ich pochodzenia przyczynią się badania izotopów strontu i tlenu, zaś informacji o ich diecie i nawykach żywieniowych dostarczą analizy izotopów węgla, azotu i siarki. Zostaną przeprowadzone również badania antropologiczne, które umożliwią ocenę cech fizycznych analizowanych populacji, jej przemian w czasie czy trapiących je chorób. 

Trzyletni projekt zatytułowany „Populus Masoviae Medi Aevi i zagadka stulecia: kogo chowano w grobach z obstawami kamiennymi na Mazowszu średniowiecznym?” uzyskał dofinansowanie z Narodowego Centrum Nauki. Po raz pierwszy w Polsce na tak szeroką skalę zostaną wykorzystane wymienione powyżej metody badań interdyscyplinarnych. Jego rezultaty przyczynią się z pewnością do naświetlenia dziejów Mazowsza i stanowiącego wówczas jego część Podlasia w okresie XI-XIII w., dla którego brak niemal źródeł pisanych. 

Dopingujemy !!!

________________
Ewelina Siemianowska (ur. 1981) historyk i archeolog, oba kierunki ukończyła na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Interesuje się wczesnym średniowieczem, w tym zwłaszcza osadnictwem i komunikacją, którym poświęciła szereg artykułów naukowych. Jest redaktorem portalu wczesneśredniowiecze.pl.