Artykuły

Według skandynawskich legend wywodził się od samego Odyna. Jako półsierota wychowywał się na dworze obcego władcy pod okiem kowala Regina. Kiedy dorósł, pomścił śmierć ojca i zdobył sławę nieustraszonego wojownika. Jego największym czynem było pokonanie budzącego grozę smoka Fafnira i zdobycie przeklętego skarbu. Zginął zdradzony przez bliskich. Jego legenda fascynowała jeszcze całe wieki później, inspirując Richarda Wagnera czy J.R.R. Tolkiena.

Źródła

Losy Sigurda przedstawione zostały w kilku skandynawskich źródłach: „Eddzie poetyckiej” (zbiorze kilkudziesięciu pieśni o bogach i bohaterach, powstałych w różnym okresie pomiędzy IX a XIII w.), „Eddzie prozaicznej” (napisanej w I połowie XIII w. przez wybitnego islandzkiego męża stanu, historyka i skalda Snorriego Sturlusona), „Sadze o Völsungach” (spisanej prawdopodobnie w latach 1200-1270 i opartej na zaginionej „Sadze o Sigurdzie” z ok. 1200 r.) oraz „Sadze o Thidreku” (1250-1260). W rękopisie „Eddy poetyckiej”, zwanym „Codex Regius”, znajduje się jednak tzw. wielka luka: w nieznanych nam okolicznościach zaginął cały jeden arkusz, czyli 8 kart, i to tych zawierających przypuszczalnie pieśni odnoszące się do najważniejszej w zasadzie części legendy o Sigurdzie. Snorri Sturluson w swojej „Eddzie” podaje z kolei jedynie główny zarys fabuły, w bardzo skróconej formie, natomiast „Saga o Thidreku” pozostaje silnie pod wpływem tradycji Germanów kontynentalnych, w której Sigurd znany był jako szlachetny rycerz Zygfryd, bohater „Pieśni o Nibelungach” (ok. 1200 r.). Jedynie więc „Saga o Völsungach” zawiera najpełniejszy opis historii słynnego smokobójcy w takiej formie, w jakiej znana była ona przez Skandynawów, i pozwala zrekonstruować najważniejszą część fabuły jednej z najsłynniejszych opowieści Północy.

Nieszczęśliwe dzieciństwo

Sigurd wywodził się z rodu Völsungów, którego założycielem był Sigi, uważany za syna najważniejszego z bóstw skandynawskich – Odyna. Ten jednooki bóg rzeczywiście wspierał swojego potomka, pomagając mu na wygnaniu, na które został skazany za zabicie niewolnika, a potem strzegł jego dziedziców: Rerira, Völsunga i Sigmunda. Ten ostatni, będący ojcem Sigurda, otrzymał od Odyna wyjątkowy miecz, który służył mu przez długie lata, aż do jego ostatniej bitwy z innym legendarnym rodem – Hundingami. W bitwie tej stanął naprzeciw Sigmunda sam władca Asgardu i uderzeniem swojej włóczni roztrzaskał cudowny miecz na kawałki. Młoda brzemienna żona poległego bohatera Hjördis znalazła schronienie na dworze króla Hjalpreka, gdzie urodził się Sigurd.

Chłopiec wyrósł wkrótce na wspaniałego młodzieńca, stając się wychowankiem i powiernikiem skrytego kowala Regina, który zdradził mu swój wielki sekret. Niegdyś mieszkał on wraz z ojcem Hreidmarem i dwoma braćmi, zawziętym i chciwym Fafnirem oraz zmiennokształtnym Otrem, przybierającym często postać wydry. Pod tą zwierzęcą postacią drugi z braci został pewnego dnia zabity przypadkowo przez trzech podróżujących bogów – Odyna, Hoenira i Lokiego. Rozwścieczony ojciec zażądał za życie syna zadośćuczynienia w postaci takiej ilości złota, jaka zdoła całkowicie zakryć skórę zamordowanego. Okup został spłacony za pomocą skarbu, odebranego wraz z magicznym pierścieniem karłowi Andvariemu, i bogowie odeszli wolno. Ograbiony karzeł przeklął jednak złoto, a jego klątwa wkrótce zaczęła się spełniać.

Zabójca Fafnira

Chciwy Fafnir zabił swego ojca i zagarnął cały skarb, przeobrażając się w przerażającego smoka, zaś Regin uciekł i zarabiał na życie jako królewski kowal. Pragnąc pomsty za śmierć ojca i utratę swojego dziedzictwa, zaczął namawiać Sigurda do zabicia Fafnira, próbując wykuć dla niego odpowiedni miecz. Dwie próby zakończyły się jednak fiaskiem i dopiero za trzecim razem, przekuwając szczątki złamanego miecza Sigmunda, rzemieślnik wykonał dla swojego wychowanka odpowiednią broń.

Dzielny młodzieniec najpierw pragnął pomścić śmierć ojca i dopiero po spełnieniu tego obowiązku wyruszył przeciwko smokowi. Ogromny gad budził prawdziwe przerażenie, nie tylko za sprawą swojego wyglądu, ale także dzięki magicznemu przedmiotowi. Posiadał on bowiem hełm grozy (staroisl. „ægishjálmr”), wzbudzający w przeciwnikach paraliżujący strach. Dzięki radzie Odyna Sigurd pokonał smoka podstępem: ukrył się na jego drodze i zranił go śmiertelnie w miękkie podbrzusze. Odtąd już zawsze pokonanie Fafnira uchodziło za „znak rozpoznawczy” tego bohatera, największy wyczyn, od którego wziął się jego przydomek: staroisl. „Fáfnisbani” – „Zabójca/Zguba Fafnira”. Po wszystkim Sigurd na prośbę Regina wyrżnął serce smoka i zaczął je piec nad ogniem, podczas gdy jego towarzysz pogrążył się we śnie. Wykonując swoje zadanie, młodzieniec przypadkiem poparzył palec i skosztował smoczej krwi, co dało mu zdolność rozumienia ptasiej mowy. W ten sposób dowiedział się od ćwierkających w pobliżu ptaków, że Regin zamierza go podstępnie zamordować i zagarnąć cały skarb Fafnira dla siebie.

Teściowa i skarby szczęścia nie dają

Uprzedzając cios, bohater sam zabił zdradzieckiego kowala i zabrał złoto, mimo że konający smok ostrzegł go wcześniej przed ciążącą nad kosztownościami straszną klątwą. Zdobytymi skarbami obarczył swojego wiernego konia Graniego i wyruszył w dalszą drogę. Następnie spotkał na górze Hindarfjall śpiącą za murem z tarcz i ognia piękność – walkirię Brynhildę, uśpioną przez Odyna za sprzeciwienie się jego woli. Sigurd ślubował jej wieczną miłość, pieczętując przysięgę pierścieniem z przeklętego skarbu. Żądny sławy opuścił ukochaną i dostał się na dwór króla Gunnara z dynastii Gjukungów, którego matka Grimhilda uznała go za nader godnego zięcia i omotawszy czarami, doprowadziła do ożenku ze swą piękną córką Gudrun.

Wcześniej jednak Sigurd musiał pomóc samemu Gunnarowi w zdobyciu wymarzonej małżonki, a okazała się nią właśnie czekająca na górze za ognistym kręgiem Brynhilda. Ironia nieubłaganego losu sprawiła, że smokobójca, posiłkowany przez czary przyszłej teściowej, przyjął na siebie postać Gjukunga i zdobył dla niego narzeczoną, odbierając jej przy tym pierścień na pamiątkę. Brynhilda po przybyciu na dwór męża bez trudu rozpoznała Sigurda, a gdy u Gudrun odkryła swój pierścień, przelało to czarę goryczy i kochająca walkiria stała się nieubłaganą mścicielką, podjudzając Gunnara i jego brata Högniego do zabójstwa szwagra i złamania łączących całą trójkę świętych więzów braterstwa krwi. Sigurd zginął zamordowany we własnym łożu, w ramionach zrozpaczonej Gudrun, lub też od zdradzieckiego ciosu w plecy na polowaniu (ta wersja znana była Germanom kontynentalnym i podaje ją „Saga o Thidreku”, ale została wspomniana również w „Eddzie poetyckiej”).

Sigurd w kulturze

Mimo że jego śmierci nie można uznać za szczególnie heroiczną, Sigurd uchodził w tradycji skandynawskiej za największego bohatera dawnych opowieści, a jego legenda cieszyła się wyjątkową popularnością nawet po przyjęciu chrześcijaństwa. Sceny z niej umieszczano na kamieniach runicznych wznoszonych prawdopodobnie przez chrześcijan czy na portalach drewnianych kościołów. Kenningi (rozbudowane, skomplikowane metafory używane w poezji skaldów) nawiązujące do Sigurda, smoka i przeklętego skarbu znane były jeszcze Snorriemu Sturlusonowi. Krótkie opowieści wplecione w islandzkie sagi królewskie (tzw. þættir), jak np. „Opowieść o Norna-Geście”, pozwalają sądzić, że odważny smokobójca uosabiał pozytywny aspekt pogaństwa jako heroicznego dziedzictwa przodków, i to nawet na dworze Olafa Tryggvasona – norweskiego władcy, który uchodził za wyjątkowo gorliwego propagatora chrześcijaństwa. Legenda Sigurda nie tylko przetrwała konwersję Skandynawii, ale wiele wieków później – jako fascynująca opowieść o zdradzie, niespełnionej namiętności, bohaterstwie i nieuniknionym przeznaczeniu – inspirowała licznych twórców, zajmując stałe miejsce w historii sztuki i literatury. Wystarczy tu wspomnieć choćby słynną operową tetralogię Richarda Wagnera „Pierścień Nibelunga”, poemat Williama Morrisa (angielskiego pisarza, rysownika i architekta) „The Story of Sigurd the Volsung and the Fall of the Nibelungs” czy wreszcie „Legendę o Sigurdzie i Gudrun” J.R.R. Tolkiena. Zresztą także takie postaci z Tolkienowskiego Śródziemia, jak Aragorn, z odziedziczonym po przodku złamanym mieczem, czy Túrin, zabójca smoka Glaurunga, bardzo wiele zawdzięczają Sigurdowi.

Umierający Sigmund, przepowiadając Hjördis przyszłość ich nienarodzonego syna, zapowiedział, że dokona on „wielu wielkich czynów, które nigdy nie zostaną zapomniane, a jego imię będzie pamiętane, dopóki trwał będzie świat”. Zważywszy na to, że postać Sigurda Zabójcy Fafnira nadal fascynuje, słowa Sigmunda rzeczywiście wydają się być prorocze.

Literatura:

• „Edda poetycka”, tłum. i oprac. Apolonia Załuska-Strömberg, Wrocław 1986.
• Leśniakiewicz-Drzymała Renata, „Mitologia Północy a chrześcijaństwo. Funkcjonowanie wybranych elementów przedchrześcijańskich mitów w średniowiecznej kulturze chrześcijańskiej w świetle źródeł skandynawskich i anglosaskich”, Kraków 2020.
• „Opowieść o Norna-Geście”, tłum. i oprac. Renata Leśniakiewicz, Sandomierz 2010.
• „Saga o Völsungach”, tłum. i oprac. Renata Leśniakiewicz, Sandomierz 2009.

________________
Dr Renata Leśniakiewicz-Drzymała (ur. 1984 r.) jest mediewistką specjalizującą się w szeroko pojętej kulturze wikingów i Anglosasów, ze szczególnym uwzględnieniem relacji między dawnymi wierzeniami a chrześcijaństwem. Zajmuje się także badaniami nad baśniami i folklorem oraz starożytnymi i średniowiecznymi źródłami twórczości J.R.R. Tolkiena. Przełożyła na język polski islandzkie średniowieczne źródła: „Sagę o Völsungach”, „Opowieść o Norna-Geście” oraz „Opowieść o Sörlim”. Jest współautorką pierwszego polskiego krytycznego przekładu „Heimskringli” Snorriego Sturlusona (w przygotowaniu) oraz autorką książki „Mitologia Północy a chrześcijaństwo” (Kraków 2020).