Artykuły

Średniowieczne dzieje Sardynii, drugiej największej wyspy Morza Śródziemnego, były niezwykle burzliwe – na przestrzeni stuleci znajdowała się ona pod panowaniem wandalskim, bizantyńskim, pizańskim i genueńskim, a wreszcie aragońskim. Mimo swojego położenia w centralnej części Mediterraneum, Sardynia nie zawsze była jedynie przedmiotem rywalizacji śródziemnomorskich potęg. We wczesnym średniowieczu na terenie wyspy ukształtowały się cztery niezależne królestwa, tzw. giudicati – Gallura, Cagliari, Torres i Arborea.

Władcami czterech królestw byli giudici – ten tytuł królewski wywodził się najprawdopodobniej z tytulatury sięgającej okresu panowania bizantyńskiego, papież św. Grzegorz Wielki (pontyfikat w latach 590–604) używał bowiem tytułu iudex na określenie ówczesnego namiestnika wyspy. Jednym z najbardziej zagadkowych aspektów historii sardyńskich giudicati jest proces ich powstania na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia, ponieważ źródła pisane na temat tego okresu na Sardynii są bardzo skąpe. W niniejszym artykule przyjrzymy się temu zagadnieniu bliżej. 

Aby zrozumieć kontekst historyczny, w jakim ukształtowały się giudicati, musimy cofnąć się do VI w. Na początku tego stulecia Sardynia pozostawała częścią królestwa Wandalów, stanowiąc bezpieczną przystań dla wygnanych z Afryki Północnej chrześcijan, wśród których był m.in. Fulgencjusz, biskup diecezji Ruspe (obszar dzisiejszej Tunezji) i późniejszy święty. Wandalowie, choć wyznawali w większości arianizm, nie prowadzili na Sardynii  prześladowań religijnych, zapewne obawiając się wybuchu rebelii na niełatwej do kontrolowania górzystej wyspie. W 534 r. Sardynię zajęły wojska bizantyńskie, stając się jedną z licznych śródziemnomorskich zdobyczy cesarza Justyniana Wielkiego (panował w latach 527–565). Wyspa podlegała namiestnikowi rezydującemu w afrykańskiej Kartaginie, zaś najwyższą władzę lokalną sprawowali praeses (zwierzchnik administracji) oraz dux (dowódca wojsk). Bizantyńczycy ufortyfikowali zarówno wybrzeża wyspy, jak i jej górski interior, gdzie przeciw wschodniorzymskiej władzy wciąż buntowali się barbarzyńcy. Z korespondencji papieża św. Grzegorza Wielkiego dowiadujemy się o przejściu na chrześcijaństwo jednego z pogańskich władców i tym samym zawarciu pokoju między barbarzyńcami a władcami bizantyńskimi. Jednocześnie listy te poświadczają trwanie pogańskich kultów jeszcze na przełomie VI i VII w. 

Dalsze losy bizantyńskiej administracji na wyspie są bardzo słabo udokumentowane. Istotny wpływ na nie miała niewątpliwie muzułmańska ekspansja w Afryce Północnej, której efekty odczuła także Sardynia. W 698 r. Arabowie zdobyli Kartaginę, a w 706 r. miał miejsce pierwszy poświadczony źródłowo muzułmański najazd na sardyńskie wybrzeża. Wprawdzie muzułmanie nigdy nie podbili całej wyspy, ale islamskie źródła odnotowują liczne łupieżcze ataki na Sardynię w kolejnych dekadach VIII w. W połączeniu z utratą rozległych terytoriów przez Bizancjum niewątpliwie przyczyniły się one do osłabienia kontroli basileusów nad wyspą. Nie wiemy wszakże, kiedy Cesarstwo ostatecznie utraciło zwierzchność nad Sardynią. Niewykluczone, że doszło do tego niebezpośrednio na skutek działań muzułmanów czy rebelii. Jak sugerują niektórzy badacze, bizantyńskie panowanie nad wyspą mogło powoli wygasać wraz ze stopniowym uniezależnieniem się tamtejszych elit i administracji. 

Postępujący zanik wpływów bizantyńskich w środkowej części basenu Morza Śródziemnego przyczynił się do stworzenia warunków dla powstania na Sardynii czterech niezależnych królestw. Nie wiemy dokładnie, kiedy do tego doszło, ani kim byli pierwsi giudici. Możemy jedynie przypuszczać, że wywodzili się oni z lokalnych bizantyńskich elit, a granice czterech giudicati mogły opierać się na wcześniejszym podziale administracyjnym wyspy. Na taką możliwość wskazują nieliczne zachowane dokumenty, pieczęcie oraz tytulatura niezależnych władców, świadczące wyraźnie o trwałości wschodniej spuścizny. Niektóre wczesnośredniowieczne pieczęcie (zwłaszcza z północy Sardynii) wykazują także wpływy frankijskie, wskazując na znaczenie zachodniej Europy w kształtowaniu się niezależnych sardyńskich królestw. 

Nie ulega wątpliwości, że cztery giudicati były już w pełni uformowane w drugiej połowie XI w. Najstarszym źródłem poświadczającym ich jednoczesne istnienie jest list papieża Grzegorza VII z 1073 r., w którym zwraca się do czterech wymienionych imiennie sardyńskich władców: byli to Orzocco Torchitorio (Cagliari), Orzocco (Arborea), Konstantyn (Gallura) i Marianus (Torres). Informacje na temat wcześniejszych sardyńskich królów są bardzo skąpe i ograniczają się do pojedynczych wzmianek (często w późniejszych źródłach), a historyczność niektórych władców pozostaje niepewna. W efekcie zestawiane przez poszczególnych badaczy listy wczesnych giudici różnią się znacząco od siebie. 

Jednym z ważnych czynników, które przyczyniały się do rozwoju czterech królestw od drugiej połowy XI w. było sprowadzenie na Sardynię zakonów, zwłaszcza przez władców Torres i Cagliari. W 1065 r. giudice Torres Barisone I poczynił nadania na rzecz benedyktynów z Monte Cassino, zaś w 1089 r. władca Cagliari Konstantyn I nadał liczne kościoły na terenie swojego królestwa zgromadzeniu zakonnemu wiktorynów z Marsylii, którzy otrzymali kolejne dobra w 1119 r. W XII w. na Sardynię przybyli cystersi – według tradycji na skutek spotkania Gonnario, władcy Torres, ze św. Bernardem z Clairvaux. W 1149 r. założyli oni klasztor Santa Maria di Corte koło Sindii. Wpływ ośrodków monastycznych nie tylko na duchowy, ale też kulturowy i gospodarczy rozwój wczesnośredniowiecznej Sardynii jest trudny do przecenienia. Zakony przyczyniły się do podźwignięcia sardyńskiego Kościoła z kryzysu, w jakim znalazł się on w IX i X w. (świadczą o nim m.in. słane z wyspy do papieża Leona IV zapytania, jak należy postępować z niegodnie wyświęconymi kapłanami). Mnisi prowadzili także ożywioną działalność gospodarczą, a w pobliżu klasztorów powstawały stanowiące ich zaplecze osiedla. Spisywane w ośrodkach monastycznych condaghes, przybierające formy kodeksów zbiory dokumentów o charakterze głównie administracyjnym, należą do najważniejszych źródeł pisanych na temat średniowiecznej Sardynii. 

Schyłek XI w., a więc początki udokumentowanego źródłowo istnienia czterech giudicati, były także okresem rozwoju sardyńskiej architektury. Na wyspie wznoszono wówczas pierwsze kościoły w stylu romańskim – do najstarszych należą katedra San Simplicio w Olbii oraz położony na północ od Sassari kościół San Michele di Plaiano. Romańska architektura sakralna miała stać się jednym z najbardziej wyrazistych elementów sardyńskiej kultury czasu czterech królestw. Ponadto niezależni władcy przystąpili do fortyfikowania swoich granic – do najstarszych wzniesionych przez nich zamków należą Arcuentu koło Arbus (warownia przy granicy między Cagliari a Arboreą) oraz Monte Acuto koło Berchiddy (obszar dawnego królestwa Torres).

Spośród czterech giudicati trzy (Cagliari, Torres i Gallura) upadły w XIII w. na skutek rosnących wpływów Pizy i Genui, zaś Arborea toczyła walkę o utrzymanie niezależności aż do początku wieku XV, kiedy to Aragończycy – po zwycięstwie nad arborejską armią pod Sanluri (1409 r.) – zakończyli podbój wyspy w 1420 r. poprzez wykupienie pozostałej części Arborei z rąk jej ostatniego władcy, giudice Wilhelma II z Narbonne. Losy niezależnych sardyńskich królestw i ich władców niewątpliwie należą do najbardziej fascynujących epizodów nie tylko w dziejach wyspy, ale i środkowej części Morza Śródziemnego. Okazuje się, że również wczesnośredniowiecznej Polski. Otóż w XI w. kardynał Deusdedit, włoski benedyktyn, w swoim Zbiorze kanonów zawarł streszczenie dokumentu z X w., znane dziś jako Dagome iudex (oryginał nie zachował się), mówiące o oddaniu państwa polskiego przez władcę identyfikowanego z Mieszkiem I pod opiekę Stolicy Apostolskiej. Kardynał Deusdedit (lub, według innego przypuszczenia, kopista tekstu) błędnie przypuszczał, że dokument, w którym wymienieni są Dagome, Oda oraz ich synowie Mieszko i Lambert, dotyczy Sardynii, „ponieważ Sardynia jest rządzona przez czterech władców”.

Literatura:

Coroneo Roberto, "Chiese romaniche della Sardegna. Itinerari turistico-culturali", Cagliari 2005.

Dyson Stephen L., Rowland Jr. Robert J., "Archaeology and History in Sardinia from the Stone Age to the Middle Ages: Shepherds, Sailors, and Conquerors", Philadelphia 2007.

Łukasiewicz Krystyna, Dagome iudex and the first conflict over succession in Poland, „The Polish Review” LIV/4, 2009, s. 407–430. 

Namirski Cezary, "Średniowieczne zamki Sardynii", Tarnowskie Góry 2023. 

Ortu Gian Giacomo, "La Sardegna dei giudici", Nuoro 2019.

_______________

Cezary Namirski (ur. 1990), archeolog, kustosz w Dziale Archeologii Muzeum Historycznego w Bielsku Białej, uzyskał stopień doktora na University of Durham. Autor m.in. opracowań poświęconych pradziejom oraz średniowiecznej historii Sardynii (Nuragiczna Sardynia, Kraków 2016 i 2022, Nuragic Settlement Dynamics: The East Coast of Sardinia, Oxford 2020, Średniowieczne zamki Sardynii, Tarnowskie Góry 2023), archeologii Balearów (Pradzieje Balearów: od najwcześniejszej obecności człowieka do podboju rzymskiego, Kraków 2020) oraz pradziejom i średniowiecznym konfliktom na Wyspach Brytyjskich.

Powyższy artykuł jest chroniony przez przepisy prawa autorskiego.
Redakcja wyraża zgodę na kopiowanie i przedrukowywanie tylko całości artykułu pod warunkiem zamieszczenia imienia i nazwiska autora, informacji o nim oraz informacji o źródle (link do wczesneśredniowiecze.pl).