Artykuły

Artystyczna fotografia prezentująca replikę ostróg zoomorficznych z Ciepłego. Fot. Kaja Szewczyk (Jōra Photo Tales). Według L. Gardeła, K. Kajkowski, Z. Ratajczyk, "Ostrogi zoomorficzne z Ciepłego. Zachodniosłowiański model kosmosu?",  "Pomorania Antiqua" t. 28, 2019.

Zastanawiając się, dlaczego historycy z tak dużą rezerwą podejmują temat wierzeń mieszkańców dawnej Polski, pytaliśmy o brak takiej powściągliwości w studiach nad chrystianizacją tych ziem. I mimo że do pierwszego z tych problemów coraz częściej sięga się, korzystając z wyników prac wykopaliskowych, to dorobek archeologii religii wciąż pozostaje niezauważony. A szkoda.

To, co dziś wiemy na temat pogańskich Polan, pozwala na rewizję postępowania badawczego polegającego na marginalizowaniu nie tylko obecności religii/mitologii, ale również jej roli w konstruowaniu tożsamości grupowej, która w ostateczności pozwoliła na budowę zrębów polskiej państwowości. Zagadnienie to silnie akcentował Michał Kara w znakomitym studium na temat państwa Piastów. Badacz przywołał wyniki badań archeologicznych, które można łączyć z pogańską obrzędowością: ślady ofiar zakładzinowych (składanych w obrębie rozmaitych konstrukcji mieszkalnych czy komunikacyjnych) występujące w umocnieniach grodów, domniemane miejsca kultu, relikty ofiar, w tym szkieletów koni oraz przedmiotów składanych do wód jezior/rzek, rozmaite formy artefaktów odgrywających określoną rolę w tradycyjnym postrzeganiu świata. Wiele informacji przynoszą również badania cmentarzysk, na których odnajduje się szczątki zwierząt, składane przy nieboszczyku amulety czy ślady czynności rytualnych odprawianych w obecności zmarłych.

Notowane przez archeologów ślady pokazują pozostałości aktywności rytualnej. Jeśli jednak rytuał – idziemy tu za ustaleniami antropologów i religioznawców – to mit w działaniu, powinniśmy zadać pytanie właśnie o ten ostatni. Dzięki bezcennym wysiłkom takich badaczy jak Jacek Banaszkiewicz, Karol Modzelewski, Tomasz Panfil czy Paweł Żmudzki (by wymienić tylko kilku monografistów), dziś już nie pytamy: czy Polanie mieli mitologię, lecz: jakie to były mity? Wysiłki wspomnianych badaczy pozwoliły na „wyłuskanie” z dzieł historycznych i ikonografii informacji na temat dawnej symboliki, gestów, zachowań i obrzędów towarzyszących inicjacji oraz polowaniom czy działaniom podejmowanym na polu bitwy. Badania podjęte nad legendami dynastycznymi pozwoliły na odnalezienie w nich śladów indoeuropejskiego dziedzictwa, a konkretnie przekonań o pochodzeniu wspólnot słowiańskich oraz związków ich władców ze światem nadprzyrodzonym. Elementem owej spuścizny ma być np. wątek Piasta-oracza, mitycznego herosa i założyciela kraju (w naszym przypadku także panującego rodu), gwaranta dostatku i wszelkiej obfitości. Inny znajdujemy w legendzie o dwóch gościach, którzy dokonali postrzyżyn i nadali imię synowi Piasta Siemowitowi. Wątek ten, wcześniej odnoszony głównie do postaci wysłanników Boga (aniołów), coraz częściej wywodzi się z pogańskich wierzeń zogniskowanych wokół boskich bliźniaków. Nie jest to pogląd nowy. Jeszcze w 1880 roku nawiązywał do niego Kazimierz Szulc, włączając naszą opowieść w repertuar mitów o dawnych bogach podróżujących pod ludzką postacią, by poddać śmiertelników rozmaitym próbom. Co prawda, jeśli nadanie gościom Piasta imion Peruna i Radogosta to już wizja czasów romantyzmu, to sam trop, do którego niedawno powrócono, jest obiecujący. Nie są to jedyne ślady, jakimi dysponujemy w dyskusji nad wyobrażeniami mitycznymi Piastów i ich poddanych. Niestety, nie możemy przywołać kompletu tych opowieści. Wszystkie one – zgodnie z opinią znacznej części badaczy – mogły mieć opacie w pogańskich wyobrażeniach religijnych, co nie pozostawia wątpliwości, że wczesnośredniowieczną Polskę należy stawiać w jednym rzędzie z innymi społecznościami ówczesnej Europy, które cechowało postrzeganie modelu świata w oparciu o wydarzenia mityczne.

Literatura:

• Banaszkiewicz Jacek, „Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi”, Warszawa 1986.
• Kara Michał, „Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne”, Poznań 2009.
• Modzelewski Karol, „Barbarzyńska Europa”, Warszawa 2004.
• Panfil Tomasz, „Lingua symbolica. O pochodzeniu i znaczeniach najstarszych symboli heraldycznych w Polsce”, Lublin 2002.
• Szulc Kazimierz, „Mythyczna historya polska i mythologia słowiańska”, Poznań 1880
• Żmudzki Paweł, „Władca i wojownicy. Narracje o wodzach, drużynie i wojnach w najdawniejszej historiografii Polski i Rusi”, Wrocław 2009.

________________
Dr Kamil Kajkowski (ur. 1979 r.), archeolog, pracuje w Muzeum Zachodniokaszubskim w Bytowie. Specjalizuje się w archeologii religii, kulturze duchowej wczesnośredniowiecznych Słowian Zachodnich oraz społeczności europejskiego barbaricum. Opublikował m.in.: "Mit, kult i rytuał. O duchowości nadbałtyckich Słowian" (Szczecin 2017), "Obrzędowość religijna Pomorzan we wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczne "(Wrocław 2019) oraz autor kilkudzisięciu artykułów naukowych, publikowanych w czasopismach polskich i zagranicznych.