Artykuły

Święty Wojciech napomina Bolesława II czeskiego. Obok Wojciecha i króla widoczny jest także miecznik oraz dwóch kupców żydowskich (w nakryciach głowy), prowadzących dwóch związanych niewolników. Kwatera VIII Drzwi Gnieźnieńskich. Źródło: domena publiczna.

W stuleciach IX-XI niewolnictwo na terenie Europy Środkowej było zjawiskiem powszechnym. Niewolnikami byli jeńcy pojmani podczas działań militarnych, ludzie przekazani na własność Kościołowi wraz z całymi rodzinami czy słudzy pracujący na rzecz władcy i wspólnot klasztornych we wsiach służebnych. Mimo skojarzeń ze starożytnym Rzymem – posiadało ono nieco inny charakter od antycznego.

Niewolników wykorzystywano przede wszystkim gospodarczo. Ludzie pozbawieni wolności osobistej byli przedmiotem obrotu handlowego, stanowili część majątku Kościoła, przekazywano ich również w darze na rzecz wspólnot monastycznych w trosce o zbawienie duszy donatorów. Niewolnicy wykonywali różnego rodzaju prace związane z uprawą roli, zajmowali się hodowlą zwierząt, pracowali w kopalniach srebra, przy produkcji węgla drzewnego, czy wyrębie lasów. Nie posiadając wolności osobistej w każdej chwili mogli zostać także sprzedani – jeśli nadarzyła się odpowiednia okazja.

Na obszarze wczesnośredniowiecznej Europy Środkowej instytucja niewolnictwa została oparta na tradycji prawa rzymskiego i germańskich praw zwyczajowych. Niewolnik pod względem społeczno-prawnym i polityczno-państwowym pozostawał rzeczą. Nie podlegał powinnościom ludzi wolnych, związanych z pełnieniem określonych funkcji militarnych, posiadaniem prawa do własności czy występowania na forum publicznoprawnym w imieniu swoim i krewnych. Odpowiedzialność prawną za niewolnika ponosił jego właściciel.

Istotny był sposób utracenia wolności osobistej, pochodzenie niewolników czy ich status formalno-prawny, warunkowany m.in. przynależnością do wspólnoty chrześcijańskiej. Niewolnicy rekrutowali się z jeńców pogańskich, ludności podbitej, która posiadała charakter produkcyjny, ze skazańców, ludzi schwytanych do niewoli podczas lokalnych konfliktów i najazdów, pojmanych przez piratów – ogólnie spośród wszystkich tych, których wzięto do niewoli siłą (łac. manus).

Inny był los jeńców pogańskich, nazywanych w źródłach terminem captivi – „jeńcy” (którzy trafiając do niewoli, faktycznie traktowani byli przez pryzmat „rzeczy mówiących”), inny czekał natomiast chrześcijańskich mancipia (niewolników) i servi (słudzy). Niewolnicy oraz słudzy zajmowali się pracą na roli, rzemiosłem, wykonywali rozmaite posługi na rzecz klasztoru i dworu. W źródłach obecni są również jako ludzie transportujący towary (takie jak: wosk, sól, miód, wyprawione skóry czy ryby) do ośrodków monastycznych. Niewolni prowadzili także handel dobrami wyprodukowanymi na rzecz klasztorów. W analogiczny sposób zaopatrywali także dwory. Pojawiają się jako słudzy dbający o stada klasztornego bydła czy służba przeznaczona do posługi mnichom. W źródłach niewolnicy obecni są także jako wykonawcy woli opata. Władcy oraz osoby świeckie ofiarowywały niewolników na rzecz wspólnot monastycznych za zbawienie duszy darczyńców i ich poprzedników.

Niewolników można było w każdej chwili sprzedać, wymienić na inne towary lub przekazać jako darowiznę na rzecz Kościoła. W ostatnim przypadku starano się, aby prace niewolników podległych Kościołowi były lżejsze od prac wykonywanych w dobrach świeckich. Niewolnicy mieli również prawo do zatrzymania części produkowanej żywności – i to w ilości większej niż w przypadku prac wykonanych na rzecz możnych.

W najtrudniejszym położeniu znajdowali się jeńcy pogańscy. Byli przedmiotem handlu dalekosiężnego, sprzedawano ich „obcym” kupcom, m.in. na tereny muzułmańskiej Hiszpanii czy ogólnie – do różnych centrów świata muzułmańskiego. Źródła wspominają, że traktowano ich często jak „bezrozumne zwierzęta”.

Poganie, którzy wzięci zostali do niewoli siłą, po przyjęciu chrztu zyskiwali charakter służebny. Byli zobowiązani do płacenia dziesięcin, zakazywano im dawnych zwyczajów pogrzebowych – pod groźbą kar doczesnych i mąk w ogniu piekielnym – oraz narzucano określone posługi i powinności. Mogli zostać sprzedani wyłącznie w granicach władztwa, wymienieni na inne dobra czy przekazani w darze wraz z całymi rodzinami na rzecz Kościoła. Wbrew pozorom uzyskanie statusu mancipia czy servi wiązało się zatem z nadaniem statusu prawnego wspomnianym kategoriom ludności, a włączenie ich do wspólnoty chrześcijańskiej było tym samym swego rodzaju gwarancją bezpieczeństwa osobistego.

Zabraniano sprzedaży chrześcijan poza granice władztwa, co w myśl ówczesnych zapisów synodalnych stanowiło występek porównywalny jedynie z zabójstwem. Liczba kolejnych zakazów świadczy jednak o zgoła odmiennej praktyce. Niewolnicy sprzedawani w wielkich ośrodkach targowych na terenie cesarstwa trafiali za pośrednictwem kupców żydowskich na rynki arabskie. Tym samym niewolnictwo (i handel niewolnikami) dla jednych był źródłem ogromnych wręcz dochodów, dla innych natomiast najgorszym z możliwych nieszczęść.

Niezależnie od sposobu postrzegania różnic pomiędzy poszczególnymi kategoriami niewolników oraz zróżnicowania formalno-prawnego wspomnianej grupy – niewolnictwo na obszarze Europy Środkowej posiadało przede wszystkim znaczenie produkcyjne i gospodarcze. Wobec istnienia popytu zewnętrznego na niewolników stanowiło również jeden z warunków rozwoju handlu dalekosiężnego. To jednak kolejna opowieść – do przeczytania której zachęcamy.

Literatura

• Bloch Marc, „Społeczeństwo feudalne”, tłum. Eligia Bąkowska, Warszawa 2002.
• Lewicki Tadeusz, „Osadnictwo słowiańskie i niewolnicy słowiańscy w krajach muzułmańskich według średniowiecznych pisarzy arabskich”, „Przegląd Historyczny” 43, 1952, s. 473-492.
• „Niewolnictwo i niewolnicy w Europie od starożytności po czasy nowożytne”, pod red. Danuty Quirini-Popławskiej, Kraków 1998.
• Pranke Piotr, „Handel niewolnikami na obszarze Europy Środkowej i Środkowo-Wschodniej w IX-XII wieku”, w: „Kobiety w dziejach. Od archeologii do czasów średniowiecznych”, red. Maciej Franz, Zbigniew Pilarczyk, Toruń 2018, s. 177-218.
• Sutt Cameron, “Slavery in Arpad-era Hungary in a Comparative Context”, Leiden–Boston 2015.

________________
Dr Piotr Pranke (ur. 1984 r.), historyk pracujący w Katedrze Historii Skandynawii i Europy Środkowo-Wschodniej, Instytutu Historii i Archiwistyki UMK w Toruniu. Zajmuje się historią gospodarczą wczesnego średniowiecza. Opublikował samodzielnie lub jako współautor kilkadziesiąt artykułów i publikacji samodzielnych, m.in. "Medieval trade in Central Europe, Scandinavia, and the Balkans (10th-12th centuries). A comparative study", (współautor Milos Zečevič, Leiden-Boston 2020);  "Magic, faith, economy – far-reaching trade on the lands of Central, East-Central and Northern Europe between 10th-12th century", in: "Meetings at the borders. Studies dedicated to Professor Władysław Duczko", „Acta Archaeologica Pultuskiensia”, vol. 5, ed. Joanna Popielska-Grzybowska, J. Iwaszczuk in co-operation with Bożena Józefów-Czerwińska, Pułtusk 2016, s. 185-196.