Artykuły

Noże wolutowe znajdowane są na stanowiskach datowanych na okres poprzedzający powstanie państw środkowoeuropejskich. Ich zagadkowość przejawia się w niewielkiej liczbie znalezisk i przypisaniu im specyficznej funkcji. Jakie było przeznaczenie noży? Czy uśmiercano nimi zwierzęta ofiarne? Czy wyszły z użytku wskutek przyjęcia nowej wiary? Próbą odpowiedzi na te pytania jest poniższy artykuł. 

Podobnie jak w epoce romantyzmu, kultura i religia dawnych Słowian współcześnie zyskuje na popularności. Powstają liczne dzieła odwołujące się do „mitologii” słowiańskiej, a rodzimowier-stwo ma coraz liczniejsze rzesze wyznawców. Już od momentu odkrycia pierwszych egzemplarzy noże wolutowe były przedstawiane przez archeologów jako element pogańskiego świata Słowian. Tę interpretację spotyka się najczęściej, również w opisach, nielicznych wprawdzie, ofert sprzedaży replik tychże zabytków. Jeśli jednak nie używano ich podczas przedchrześcijańskich ceremonii, to jak inaczej je wykorzystywano? I czym tak naprawdę były noże wolutowe?

Przedmioty te odkrywa się na obszarze środkowej i wschodniej Europy, łącznie znaleziono tylko 66 sztuk. Odnajdywane są one na obecnych terenach takich państw, jak: Niemcy (1 szt.), Polska (16), Czechy (2), Austria (4), Słowenia (1) Węgry (4), Serbia (1), Słowacja (5), Rumunia (4), Mołdawia (5), Ukraina (10), Białoruś (5) oraz Rosja (8). Noże wolutowe wykonywano ze sztabek żelaza, których jedną stronę rozkuwano w ostrze, a drugą – rozcinano i zawijano w dwie spirale. Środkowa część, czyli rękojeść, była odsłonięta; nie odnotowano żadnych śladów potwierdzających mocowanie do niej fragmentów drewna czy kości. Brak tu zatem rozwiązania takiego jak w formach używanych codziennie w okresie wczesnego średniowiecza, czyli w przypadku tzw. noży z trzpieniem. Dodatkowo o celowym odsłonięciu rękojeści mogą świadczyć egzemplarze, na których dodano ornament, np. na okazie z wielkopolskiego Bonikowa. Najczęściej stosowano motyw zdobniczy w postaci kropek i kresek poziomych lub skrzyżowanych na wzór litery X. Rękojeść noża z Bodešče (Słowenia) udekorowano inaczej – ornamentem przypominającym plecionkę lub łańcuszek. 

Ciekawy jest ten ostatni motyw. W wolutach niektórych noży zachowały się ogniwka z drutu brązowego, które według badaczy składały się na łańcuszek pozwalający mocować narzędzia do stroju. Potwierdza to wyposażenie grobów odkrytych na południowym i wschodnim obszarze występowania tych zabytków. Na awarsko-słowiańskich cmentarzyskach datowanych na VIII w. noże wolutowe odnajdywane były na wysokości bioder zmarłego. Na cmentarzysku w Starej Pokrovce (obwód charkowski) archeolodzy odkryli pas wykonany z łańcuszków – do jednego z nich przytroczono nóż z wolutowym zakończeniem rękojeści. W taki sam sposób noszono podobne przedmioty w kulturze koczowników, co odzwierciedlają żeńskie rzeźby tzw. bab połowieckich. A więc czy eksponowanie go w widocznym miejscu miało jakąś symbolikę i wiązało się z funkcją noża? Prawdopodobnie tak. Osoba nosząca go chciała, aby był od razu zauważalny. W przypadku obiektów środko-woeuropejskich „widoczność” mogły potęgować łańcuszki z kolorowego metalu.

Do tej pory nie rozwiązano zagadki tak sporej liczby okazów znalezionych na terenie ziem polskich. Początkowo uważano, że to właśnie z tego regionu noże wolutowe rozprzestrzeniły się na pozostałe strefy występowania, lecz dokładniejsze badania oraz coraz bardziej precyzyjne modyfika-cje chronologii stanowisk doprowadziły do porzucenia tej tezy. Do tej pory nie udało się ustalić wła-ściwego miejsca, gdzie powstała idea stworzenia tego typu przedmiotów. Badania prowadzone nad zagadnieniem pozwalają na wysunięcie wniosków jedynie na temat powiązań kulturowych, a nie genezy tych obiektów. Najstarsze analogie to przedmioty sztyletopodobne składane razem ze zmarłymi koczownikami w kurhanach nad rzeką Samarą, czyli na terenie dawnej Bułgarii Wołżańsko-Kamskiej. Następnie zostały zaadaptowane przez społeczności słowiańskie w wyniku kontaktu ze stepowcami, być może Awarami, którzy przybyli na tereny Kotliny Panońskiej z Azji Centralnej przez obszary nad Morzem Czarnym.

Jeśli chodzi o pojawienie się noży wolutowych na terenach naszego kraju, możemy wydzielić dwie odrębne strefy. Najpewniej pojawiły się one najwcześniej na południu Polski (Nowa Huta-Mogiła, Podzamcze-Góra Birów, Brzezowa oraz najnowsze odkrycie w Chodliku). Obecne tam noże wolutowe przypominają wyglądem i sposobem wykonania te z cmentarzysk znanych z dzisiejszej Słowacji. Obiekty odkryte w strefie zachodniej uważano za przejaw wpływów tzw. Państwa Wielkomorawskiego, jednak nie potwierdza tego skąpy zbiór egzemplarzy z regionu i krótki czas funkcjonowania wspomnianego systemu politycznego. W obecnej chwili trudno jest ustalić, czy mamy do czynienia z brakiem tych zabytków pomiędzy zachodem i południem z racji niewystarczającej liczby wykopalisk, czy może z powodu nieokreślonej fizycznej bądź kulturowej bariery. 

Noże wolutowe odnajdywane są na stanowiskach datowanych od VIII do początku X w. Znaleziska pochodzące z terenów nadczarnomorskich oraz południowych są starsze od tych z obszaru Polski i środkowej części Ukrainy. Pojawiają się one w kulturze słowiańskiej – w grobach żeńskich i osób młodych – dopiero od połowy VIII w., w ostatnich latach funkcjonowania kaganatu awarskiego. Większość egzemplarzy datowanych jest na okres poprzedzający kształtowanie się państw środkowoeuropejskich w IX w. Wyjątkiem są dziesięciowieczne okazy z Czech (Kostic i Žabnik) – w tym czasie działało już państwo pierwszych Przemyślidów.

Czy zatem powstawanie państw i przyjmowanie przez nie nowej religii rzeczywiście doprowadziło do zaprzestania produkcji oraz użytkowania noży wolutowych? Niekoniecznie. Trzeba pamiętać, że chrystianizacja to proces długotrwały, który nie obejmował od razu wszystkich członków danej społeczności. Z tego powodu zanik tych przedmiotów niekoniecznie wiązał się z porzuceniem wiary w dawne bóstwa. W takim razie: czy można bezpośrednio wskazać inny powód dlaczego przestały być używane? Był nim najprawdopodobniej proces przemian w obyczajowości, ale również w kulturze materialnej przełomu wieków IX i X oraz w samym X stuleciu. Noże wolutowe zostały zapewne zastąpione przez nowy rodzaj przedmiotów lub po prostu zmienił się ich wygląd. 

Do czego w takim razie mogły służyć opisywane noże? Wcześniej w literaturze pojawiły się głosy, że mogły spełniać funkcje użytkowe, a ich kształt wynikał ze specyfiki wykonywanych nimi prac. Przypisywano im rolę sprzętu szewskiego lub części narzędzia rolniczego. Jeśli noże te miałyby służyć faktycznie do wytwarzania obuwia, zasięg ich występowania nie ograniczałby się do niewielkich grupek rozsianych jedynie na terenach słowiańskich. Natomiast jeśli chodzi o użycie ich jako elementu pługa, pozostawiłoby to na ich powierzchni widoczne zniszczenia. Każdy napotkany kamień w ziemi prowadziłby do tworzenia się szczerb na krawędzi ostrza. Dlatego zaprezentowane tu wyjaśnienia funkcji zostały przez badaczy zarzucone.

Aktualnie przypisuje się omawianym przedmiotom dwa zadania, jakie mogły spełniać. Pierwsze, najbardziej znane, to przeznaczenie kultowe. Za wiarygodnością tej tezy przemawiać ma unikatowość noży wolutowych oraz ich zanik w momencie przyjęcia nowej wiary. Miały one nale-żeć do kapłanów pogańskich, którzy upuszczali krew zwierząt składanych w ofierze podczas rytuałów. Podobne zwyczaje przetrwały w tradycjach etnograficznych związanych z pierwszym zasiewem: „danina” z krwi zapewniać miała większe plony. Jednak jedynie w przypadku dwóch stano-wisk istnieją wiarygodne podejrzenia odnoszące się do znalezienia noży wolutowych w miejscach powiązanych z kultem – to wspomniane Bonikowo w Wielkopolsce oraz stanowisko Równe na obszarze współczesnej Ukrainy. Na cmentarzysku w Zwolfaxing w Austrii, w grobie, oprócz noża wolutowego znajdował się garnek gliniany ze szczątkami kostnymi drobiu, jednak zawartość naczynia mogła być jedynie darem grobowym dla zmarłego dziecka, a nie przejawem kultu.

Rozważa się jeszcze jedną rolę, jaką mógł spełniać nóż wolutowy – funkcję skalpela. Badania antropologiczne wykazały, że w większości grobów, w których odkryto ten rodzaj zabytku, złożono ciała osób młodych i kobiet. Na cmentarzyskach południowych wyposażenie zmarłych było w większości przypadków ubogie: naczynie gliniane, naszyjnik i zausznice. Wyjątek stanowi pochówek kobiety odkryty w węgierskiej miejscowości Koszthely, gdzie oprócz ozdób i noża wolutowego złożono do jej grobu srebrną łyżeczkę-sitko, srebrny zasobnik i żelazne szczypczyki. Innym przekonującym argumentem są badania specjalistyczne przeprowadzone na nożu z Thanau Am Kamp (Austria), mające na celu sprawdzenie wartości metalurgicznej żelaza, z którego go wykuto. Przedsta-wione wyniki były zaskakujące – nóż wolutowy był wykonany z lepszego surowca niż noże codziennego użytku. Jakość metalu, który został użyty do jego produkcji zbliżona była do odkrytych na terenie Czech X-wiecznych skalpeli. Ich kształt różni się od opisywanych w tekście noży jedynie brakiem wolut oraz okrągłą w przekroju rękojeścią. Wykonanie ze sztabki żelaza pozwalało na dbanie o sterylność, m.in. przez możliwość wygotowywania przedmiotu bez obawy o odpadnięcie czy odklejenie się rękojeści, gdyby była zrobiona z innego surowca.

Jedyną możliwością poznania prawdziwej funkcji tych narzędzi są badania specjalistyczne, dzięki którym będzie można potwierdzić lub odrzucić tezę o nożach wolutowych jako wczesnośredniowiecznych skalpelach. Nie bez powodu widoczne jest powiązanie omawianych narzędzi ze światem żeńskim. Mogły być one używane przez zielarki zajmujące się chorymi albo akuszerki pomagające przy porodach. Przypisywana im funkcja narzędzi ofiarnych niekoniecznie odnajduje potwierdzenia w badaniach archeologicznych, głównie z powodu braku tego typu zabytków na większej liczbie stanowisk uznawanych za miejsca kultu przedchrześcijańskiego.

Literatura:

• Pawlicki Jakub Karol, Noże wolutowe – o funkcji i pochodzeniu zagadkowych przedmio-tów w kulturze słowiańskiej, „Slavia Antiqua” 62, 2021, s. 71-106.
• Szymański Wojciech, „Przyczynki do zagadnienia chronologii i zasięgu występowania żela-znych noży z rękojeściami zakończonymi wolutami”, „Wiadomości Archeologiczne” 30, 1964, s. 221-228.
• Szymański Wojciech, „Noże z rękojeściami zakończonymi wolutami – zagadkowe kompo-nenty kultury słowiańskiej i awarskiej, [w:] „Studia nad etnogenezą Słowian”, t. 2, red. Ge-rard Labuda, Stanisław Tabaczyński, Warszawa 1988, s. 141-159. 
  

_______________

Jakub Karol Pawlicki (ur. 1997) archeolog, uczestnik Szkoły Doktorskiej Uniwersytetu Wrocław-skiego, Kolegium Archeologii, Sztuki i Kultury. Interesuje się kwestiami związanymi z wczesnośre-dniowiecznymi przemianami budownictwa grodowego na terenie południowego Dolnego Śląska. Realizuje swoją rozprawę doktorską na temat rekonstrukcji dróg oraz szlaków handlowych w dorze-czach Bystrzycy i Ślęży od końca VIII do XII w.