Artykuły

Rybak z wierszką. Zdjęcie z sesji podczas "Żywego muzeum początków państwa polskiego" w 2017 r. Fot. Waldemar Stube (ze zbiorów MPPP).

Tłuste, smaczne, postne. Łowione w wiklinowe kosze i na ostre ościenie. Ważne dla naszych przodków we wczesnym średniowieczu, choć ci, którzy zajmowali się ich dostarczaniem, nie byli zbyt szanowani, a nawet, nimi­ pogardzano. Dzielni, choć biedni – rybacy wczesnego średniowiecza łowili drobne śledzie oraz jesiotry o masie większej niż ówczesne krowy.

Człowiek łowi ryby od kiedy zorientował się, że to łatwo dostępne źródło białka. W Państwie Gnieźnieńskim małą rewolucją rybacką miał być chrzest Mieszka I i jego przybocznych. To po tym wydarzeniu powstały pierwsze osady rybackie, których nazwy wiążą się z połowem ryb.

Średniowieczne rybołówstwo dzielimy na dwie grupy: rybaków morskich oraz śródlądowych. Różnił ich akwen, z którego korzystali. To on determinował użycie odpowiednich narzędzi, a także gwarantował skuteczność połowu. Stanowiska archeologiczne znajdujące się nad wodą zwykle obfitują w przedmioty, które przyporządkować możemy rybakom. Archeolodzy znajdują haczyki, ciężarki, ościenie. Jak mógł wyglądać warsztat wczesnośredniowiecznego rybaka?

Najpopularniejszym narzędziem używanym w centralnej Polsce była wierszka - wiklinowy kosz o cylindrycznym kształcie, często wyposażony w zwężający się lejek, będący wejściem do środka, a jednocześnie uniemożliwiający rybie ucieczkę. Najstarsze zabytki tego typu na naszych terenach, pochodzące z wczesnego średniowiecza, wydobyli z jeziora otaczającego Ostrów Lednicki archeologowie z Uniwersytetu w Toruniu.

Na niezwykłą popularność tego narzędzia, również we wczesnym średniowieczu, wskazuje dokument pochodzący ze znacznie późniejszych czasów. W 1447 roku Sejm Królewski w Piotrkowie uznał nurt rzeczny za własność Korony, a nie właścicieli ziemskich, których posiadłości graniczyły z rzeką. Okazuje się, że rybacy zastawiali tak dużo pułapek na ryby, że niemal zatrzymali swobodny spław towarów na Wiśle.

Wierszki stosowano na kilka sposobów. Można było je zanurzać w trzcinowiskach, ryba traktowała je jak naturalne schronienie. Zastawiano wierszkami potoki, gdy wiosną, po roztopach, rzeki wracały w swoje koryta. Najciekawszą metodą było budowanie przegród rzecznych – gaci, dziś nazywanych jazami. Były to płoty, którymi grodzono wąskie rzeczki bądź bystrza dużych rzek. W płocie zostawiano przesmyki, które zamykano wierszkami.

Sieci nie były zbyt popularne w centrum państwa Mieszkowego. Barierą była bardzo wysoka cena. Trudno dziś powiedzieć, ile mogły kosztować, wystarczy jednak wyobrazić sobie, ile czasu zajmowało przędzenie nici z taniej wełny lub drogiego lnu, by zdać sobie sprawę, że dla ubogich rybaków sieć była luksusem. Pośrednim dowodem na niewielką popularność tego narzędzia są pływaki znajdowane nad jeziorami. W przeciwieństwie do pływaków stosowanych na morzu, te pozbawione są znaków właścicieli.

Choć stanowiska archeologiczne obfitują w haczyki żelazne, wydaje się, że raczej nie łowiono ryb w celach rekreacyjnych. Łowy z wędką nie cieszyły się uznaniem ani możnych, ani pospólstwa.

Echo pogardy, z jaką traktowano wędkarzy, wybrzmiewa w kronice Galla Anonima: „A król Rusinów z prostotą właściwą temu ludowi właśnie wówczas łowił z czółna ryby na wędkę, gdy mu niespodziewanie doniesiono o nadejściu króla Bolesława. (…) Wtedy dopiero włożył do ust palec duży i wskazujący, i obyczajem rybaków pomazując śliną wędkę, na hańbę swego narodu miał powiedzieć (…)” (przekł. Roman Grodecki). Jeżeli używano wędek, to raczej samołówek. Były to pupy, czyli haczyk z linką montowany na bojce, linki montowane do nadwodnych gałęzi lub sznury haczykowe, tzw. motowęże.

Osobną metodą połowu było bicie ryb ościeniem. Metalowe ostki z zadziorami, różnych kształtów, montowano do różnej długości drzewców. Krótkie ościenie, długości około dwóch metrów, mogły służyć do połowów na płyciznach lub nocą z dłubanki, gdy wabiono ryby światłem. Łowienie na drzewcach długich na kilka metrów stosowano przy połowach pod lodem lub z dużej odległości przez linię trzcin. Osobnym rodzajem ościeni są tzw. bodarze. To rozchylone, żelazne ramiona, które mają naprowadzać rybę na ość umieszczoną w centralnej części narzędzia. Choć bodory wyewoluowały w piękne bodarze lirowate znane z XVIII i XIX wieku nigdy nie działały tak, że ramiona narzędzia rozginały się przy uderzeniu w rybę lub o dno.

Choć zawód rybaka nie był traktowany z należnym mu szacunkiem, wypada przypomnieć, że to właśnie rybakom zawdzięczamy najstarszy zapis imion chłopskich. Znajduje się on w bulli papieża Innocentego II z roku 1136. W dokumencie tym wymienieni zostali mieszkańcy wsi Rybitwy nad Gopłem. Najstarsi znani z imienia rybacy to: Niemir, Krzyżan, Sulisz, Radosz, Gomóła, Główka oraz Grucha i Piskorz.

Literatura

• Kowalska Anna B., „Ryby i ludzie. Udział rybołówstwa w życiu gospodarczym wczesnośredniowiecznego Szczecina na podstawie źródeł archeologicznych.”, w: „O rzece i wodzie w życiu codziennym człowieka średniowiecza” red. Sławomir Moździoch, Krystian Chrzan, Spotkania Bytomskie, t. VIII, Wrocław 2015, s. 113–126.
• Rulewicz Marian, „Rybołówstwo Gdańska na tle ośrodków miejskich Pomorza od IX do XIII wieku”, Gdańsk 1994.
• Rulewicz Marian, „Ze studiów nad rybołówstwem we wczesnośredniowiecznych miastach przy ujściu Odry”, „Archeologia Polski” 19/2, 1974, s. 387-482.

________________

Michał "Ostry" Ostrowski (ur. 1978 r.) z wykształcenia przyrodnik po Akademii Rolniczej w Szczecinie, od 20 lat zajmuje się odtwórstwem historycznym wczesnego średniowiecza oraz rekonstruowaniem różnych aktywności tego okresu związanych wykorzystaniem przyrody przez człowieka. Interesuje się szeroko rozumianą ekologią oraz historią.