Artykuły

Widok na katedrę na Wawelu współcześnie. Źródło: domena publiczna

Kościół koronacyjny królów polskich i ich nekropolia, świątynia, której biskup przez kilka stuleci w historii Królestwa Polskiego był jednym z najważniejszych dostojników kościelnych w kraju. Tak kojarzy się katedra krakowska. Jej dzieje sięgają do roku 1000 i są niezwykle burzliwe. Wpłynęły na kształt świątyni, która do dziś góruje nad wzgórzem i miastem.

Historia katery krakowskiej sięga obecnie nieco ponad tysiąc lat, ponieważ jej najstarsze relikty związane są z postanowieniami zjazdu gnieźnieńskiego. To w jego trakcie, w roku 1000, oficjalnie ogłoszono zgodę, jaką otrzymał Bolesław Chrobry na powołanie niezawisłej organizacji kościelnej na terenie swojego władztwa. Gniezno stało się siedzibą arcybiskupa, a w Krakowie osadzony został jeden z czterech biskupów. Jego siedzibą była katedra pw. św. Wacława.

Tajemnicza Rotunda

Skromne relikty pierwszego kościoła zostały odnalezione pod budynkiem współczesnej katedry. Obecnie dostęp do nich jest niemożliwy. Jednak to, co udało się odnaleźć archeologom, wystarczyło, by zrekonstruować ogólny wygląd budynku. Był on podłużny, o trzech nawach. W części wschodniej znajdowała się nawa poprzeczna, tzw. transept. Natomiast część wschodnia, za ołtarzem, przybrała kształt półkolistej ściany, tzw. apsydy. Z uwagi na brak wskazówek trudno określić, jak wyglądała część zachodnia kościoła i gdzie znajdowało się wejście do niego. W czasie badań odnaleziono jeszcze interesujące relikty po północnej stronie katedry. Był to niewielki kościół, tzw. rotunda. Badacze nie są w stanie określić jego funkcji − mógł to być basen chrzcielny lub grobowiec. Dlatego też kościół ten mógł pełnić rolę albo miejsca przeznaczonego do spełniania sakramentu chrztu, czyli baptysterium, albo miejsca pochówku wyjątkowo ważnej osoby. Taki układ budynków − katedra i mniejszy kościół o pomocniczych funkcjach − nazywany jest zespołem katedralnym. Pojawiały się one stosunkowo często np. w Italii. Wykorzystanie takiego układu budynków w Krakowie świadczy o wysokiej randze, jaką miało tutejsze biskupstwo od momentu swojego powołania.

Katedra krakowska przetrwała w tym kształcie do II połowy XI wieku, a w tym czasie gród wawelski ugruntował swoją pozycję pośród innych książęcych, piastowskich grodów (tzw. sedes regni principales). Kiedy w latach 30-40. XI wieku władztwo Piastów zostało zniszczone najazdami prowadzonymi przez przemyślidzkiego księcia Brzetysława II, jedynym z grodów, który uniknął takiego losu, był gród wawelski. Dlatego też Kazimierz Odnowiciel, po powrocie z Rzeszy, wybrał go na swoją główną siedzibę − jako podstawę odbudowy Królestwa Polskiego. Młody książę zainwestował duże środki w rozbudowę samego grodu i podnoszenia jego statusu. To zaś przełożyło się także na wyjątkową pozycję krakowskiego biskupa. Stała się ona widoczna już w latach 70. XI wieku, gdy biskup Stanisław ze Szczepanowa przeciwstawił się królowi Bolesławowi II Szczodremu. Konflikt ten zakończył się śmiercią biskupa i wygnaniem króla. Mimo niepomyślnego obrotu wydarzeń politycznych sama katedra wręcz rozkwitała. Kościół został przebudowany. Cały proces rozpoczął się jeszcze w XI wieku i został zakończony konsekracją w 1142 roku. W ogólnym kształcie nowy kościół nawiązywał do pierwszego. Czyli był to budynek podłużny, o trzech nawach, z których nawa środkowa była wyższa od dwóch bocznych. Taka forma kościoła nazywana jest bazyliką. Dodatkowo zarówno część wschodnia, jak i zachodnia zostały wyposażone w krypty. W ten sposób prezbiterium i chór zachodni były wyniesione ponad poziom posadzki nawy głównej. Taki układ wnętrza określa się dwuchórowym lub bipolarnym. Bazylika miała trzy wieże, w których znajdowały się klatki schodowe. Jedna z wież, niższa, o centralnej formie, znajdowała się po wschodniej stronie katedry. Natomiast po zachodniej stronie kościoła dwie identyczne, kwadratowe wieże stanowiły część fasady. Do zachodniej fasady dostawiona została wydzielona, zamknięta przestrzeń, tzw. atrium, do której można było wejść jedynie od strony kościoła. Katedrę krakowską zbudowano według najlepszych wzorów charakterystycznych dla fundacji królów i cesarzy. Fundatorem katedry mógł być Bolesław II Szczodry lub Władysław Herman. Każdy z nich chciał sięgnąć po koronę i stać się królem Polski, dlatego nie tylko wzorowali się na najlepszych rozwiązaniach architektonicznych, ale mieli podobne ambicje – by być postrzeganym, jak inni chrześcijańscy władcy wysokiej rangi. Jak to osiągnęli?

Rzut poziomy katedry. Oprac. M. Graczyńska (J. Firlet, Z. Pianowski, "Nowe odkrycia i interpretacje...).

Przede wszystkim budynek katedry został umiejscowiony w doskonale widocznym z każdej strony wzgórza, najwyższym, północnym jego punkcie. Sylweta kościoła, z parą wież, górowała ponad wałem obronnym. Tak jak bryła budynku miała znaczenie, tak i wewnętrzny układ katedry był niezmiernie ważny. Najistotniejszymi jego elementami były dwa wyniesione ponad pozom posadzki chóry − wschodni (codzienny) i zachodni, gdzie w odpowiednie święta modlono się za pomyślność władcy. W ten właśnie sposób średniowieczni władcy, duchowni i świeccy manifestowali swoją potęgę i najwyższą pozycję w społeczności, nad którą sprawowali rządy.

Wczesnośredniowieczne pozostałości tego jednego z najważniejszych kościołów w Polsce są widoczne do dziś. Znajdują się one pod murami katedry gotyckiej, której sylweta góruje obecnie nad wzgórzem wawelskim. Ślady średniowiecznych dziejów znaleźć można pod zachodnim chórem, w krypcie pw. św. Leonarda oraz części murów południowej wieży fasady zachodniej.

Literatura

• Firlet Janusz, Pianowski Zbigniew, „Przemiany architektury rezydencji monarszej oraz katedry na Wawelu w świetle nowych badań”, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 44, z. 4, 1999 (2000), s. 207-237.
• Graczyńska Marta, Kamińska Monika, „Katedra krakowska versus katedra praska – nowa odsłona”, w: „Architektura sakralna w początkach państwa polskiego (X-XIII wiek)”, red. Tomasz Janiak, Dariusz Stryniak, Gniezno 2016, s. 67-83.
• Firlet Janusz, Pianowski Zbigniew, "Nowe odkrycia i interpretacje architektury przedromańskieji romańskiej na Wawelu", w: "Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje", red. Tomasz Janiak, Gniezno 2009, s. 251 - 278.
• Pianowski Zbigniew, „«Który Bolesław?». Problem początku architektury monumentalnej w Małopolsce”, w: „Początki architektury monumentalnej w Polsce”, red. Tomasz Janiak, Gniezno 2004, s. 257-282.
• Rodzińska-Chorąży Teresa, „Główne problemy związane z forma i interpretacją najstarszych reliktów krakowskiej grupy katedralnej w świetle badań archeologicznych i historyczno-artystycznych”, w: „Działalność fundacyjna biskupów krakowskich”, red. Marek Walczak, t. 1, Kraków 2016, s. 55-68.
• Węcławowicz Tomasz, „Krakowski kościół katedralny w wiekach średnich. Funkcje i możliwości interpretacyjne”, Kraków 2005.

Polecamy:

• Wirtualna rekonstrukcja wzgórza wawelskiego: "Wawel 1000 lat temu".

________________
Marta Graczyńska (ur. 1977 r.) historyk sztuki, doktorantka w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, pracuje w Zamku Królewskiego na Wawelu. Interesuje się architekturą średniowieczną, monastycyzmem średniowiecznym oraz władzą w średniowiecznej Europie. Autorka i współautorka kilkudziesięciu artykułów publikowanych w czasopismach krajowych i zagranicznych.