Aktualności

W czwartek 23 marca 2023 r. o godz. 17.00 w Zamku Królewskim w Sandomierzu odbędzie się wykład dr Danijeli Popović o wynikach badań genetycznych przeprowadzonych nad słynnymi szachami sandomierskimi. Wydarzenie to efekt współpracy Muzeum Zamkowego w Sandomierzu i Towarzystwa Naukowego Sandomierskiego. 

Szachy sandomierskie to unikatowe znalezisko w skali nie tylko Polski, ale nawet i całej Europy, a także jeden z najważniejszych zabytków eksponowanych w Muzeum Zamkowym w Sandomierzu.  O ich wyjątkowości decydują dwa zasadnicze czynniki. Pierwszy to kontekst archeologiczny – jest on znany coraz lepiej, co znacznie podnosi wartość samego zabytku w przeciwieństwie do znalezisk przypadkowych. Drugi to fakt, że dysponujemy niemal całym kompletem pionków – jest ich aż 29, brak tylko trzech egzemplarzy. Jak dotąd to jedyny taki zestaw z terenów Europy Środkowej. Wprawdzie z obszaru Polski znanych jest łącznie ok. 50 średniowiecznych bierek szachowych, ale większość z nich to znaleziska pojedyncze.

Na szachy natrafił Aleksander Śliwiński 9 października 1962 r., czyli w przedostatnim dniu badań archeologicznych prowadzonych przy kościele św. Jakuba na Wzgórzu Staromiejskim w Sandomierzu i kierowanych przez Eligię i Jerzego Gąssowskich z ówczesnego Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN (dziś Instytut Archeologii i Etnologii PAN). Odkryto je w kącie obiektu, do którego wkrótce przylgnęło określenie „chata z szachami”, choć jego dokładne przeznaczenie wciąż pozostaje niejasne. Ze względu na zniszczenie drewna (less), a w związku z tym nieczytelność zarysu ścian (najpewniej zrębowych), trudno bowiem było określić nawet wymiary budynku, najprawdopodobniej półziemianki. Eligia Gąssowska ostrożnie szacowała je na 250x250 cm, przy czym nie wykluczała, że obiekt mógł być nieco większy, a więc 300x300 cm. Nie zmieniało to jednak faktu, że generalnie owa chata byłaby bardzo mała i charakterystyczna raczej dla czasów przed X stuleciem. Analiza pozostałych zabytków archeologicznych z obiektu (m. in. fragmentów ceramiki, ozdobnego nitu brązowego, żelaznej sprzączki do pasa, żelaznego krzesiwa) doprowadziły ową badaczkę kilka lat później do wniosku, że ów cały zwarty zespół artefaktów pochodzi z XI w., a nie jak wcześniej przypuszczono z XII i pierwszej połowy XIII w. 

Przez lata toczono dyskusje nie tylko co do chronologii szachów sandomierskich, ale także surowca, z którego zostały wykonane, oraz miejsca ich wykonania. Zazwyczaj zakładano, że to wyrób miejscowy, co miała potwierdzać owa biedna półziemianka. Same figurki o zadziwiająco niewielkich rozmiarach – wysokość do 25 mm, średnica podstawy 18 mm – miano wyprodukować z poroża.

Zasadniczy zwrot przyniosły wyniki szeregu badań weryfikacyjnych, zarówno archeologicznych, jak i specjalistycznych, które podjęto w ostatnich latach.  W 2014 r. na Wzgórze Staromiejskie powrócili archeolodzy, tym razem z Instytutu Archeologii UMCS w Lublinie, Muzeum Archeologicznego w Poznaniu oraz Muzeum Okręgowe w Sandomierzu (obecnie Muzeum Zamkowe w Sandomierzu). Dwa sezony badań kierowanych przez dr. hab. Marka Florka oraz dr Agnieszkę Stempin wykazały, że „chata z szachami” nie była ubogą półziemianką, a okazałym budynkiem, może nawet dworem.

Analizie radiowęglowej poddano spalone belki fundamentowe tego obiektu, dzięki czemu wiadomo, że jego użytkowania zaprzestano nie później niż na początku 2. poł. XIII w. Takie datowanie potwierdziło już wcześniej wyrażane tezy, że kres osadnictwa w tej części Wzgórza Staromiejskiego, będącego centrum osadniczym Sandomierza, nastąpił wraz z najazdem tatarskim w 1259 i 1260 r. Wymordowano wtedy mieszkańców, w tym dominikanów z tutejszego klasztoru św. Jakuba. 

Właśnie z dominikanami łączy się ostatnio szachy sandomierskie. Do Sandomierza zakonnicy przybyli w 1226 r. z Włoch, zaopiekowali się tu kamiennym kościołem św. Jakuba, zastępując go ceglaną budowlą nawiązującą do architektury północnowłoskiej. W bezpośredniej bliskości z nim pozostawała „chata z szachami”, co zdaniem wspomnianej dr Agnieszki Stempin pozwala przypuszczać, że należała ona do dominikanów. Jest to o tyle możliwe, że zakonników znano z odwoływania się w swych kazaniach do figur szachowych i być może – jak domyśla się ta badaczka – stanowiły one pomoce dydaktyczne. 

Obecnie chronologię szachów sandomierskich określa się na XII lub pierwszą połowę XIII stulecia. Owe rewelacje potwierdziły następne ekspertyzy. W świetle analizy mikroskopowej z dużym prawdopodobieństwem stwierdzono, że bierki noszą cechy produkcyjne charakterystyczne dla warsztatów włoskich, zwłaszcza z okolic Rzymu oraz z Lombardii, aczkolwiek wykonano je w manierze abstrakcyjnej muzułmańskiej (jak większość szachów w ówczesnej Europie). Z kolei analiza przeprowadzona przez archeozoologa prof. Daniela Makowieckiego wykazała, że do ich produkcji użyto nie poroża, a kości zwierzęcia dużych rozmiarów, niespotykanego na ziemiach polskich. 

Wreszcie – w lipcu 2022 r., czyli niemal w 60. rocznicę odkrycia, genetycy z Centrum Nowych Technologii Uniwersytetu Warszawskiego pod kierownictwem dr Danijeli Popović pobrali materiały z trzech sandomierskich pionków do badań DNA. O ich wynikach opowie dr Danijela Popović podczas bezpłatnego spotkania, które odbędzie się w czwartek 23 marca 2023 r. o godz. 17.00 w Zamku Królewskim w Sandomierzu. Jej wykład uzupełni dr Wojciech Rajpold, archeolog z wymienionego muzeum, który przybliży historię samych badań nad tak fascynującym zabytkiem, jakim niewątpliwie są szachy sandomierskie. 

Szczegóły wydarzenia znajdziecie na jego stronie na Facebooku.

Literatura:

• Gąssowska Eligia, W sprawie datowania wczesnosredniowicznych szachów znalezionych w Sandomierzu, Archeologia Polski, t. 15 (2), s. 548-553.
• Stempin Agnieszka, Szachy sandomierskie - dlaczego są tak wyjątkowe?, Archeologia Żywa, t. 2 (84) (2022).

________________
Ewelina Siemianowska (ur. 1981) historyk i archeolog, oba kierunki ukończyła na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Interesuje się wczesnym średniowieczem, w tym zwłaszcza osadnictwem i komunikacją, którym poświęciła szereg artykułów naukowych. Jest redaktorem portalu wczesneśredniowiecze.pl.

Powyższy artykuł jest chroniony przez przepisy prawa autorskiego.
Redakcja wyraża zgodę na kopiowanie i przedrukowywanie tylko całości artykułu pod warunkiem zamieszczenia imienia i nazwiska autora, informacji o nim oraz informacji o źródle (link do wczesneśredniowiecze.pl).