Recenzje

Adrianna Szczerba, "Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego (1949-1953). Geneza, działalność, znaczenie", Łódź 2021, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, ss. 358, ISBN 978-83-8220-667-8

Prawdziwy przełom w stanie naszej wiedzy nad początkami państwa polskiego nastąpił po II wojnie światowej, kiedy w 1949 r. Ministerstwo Kultury i Sztuki powołało Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego (KBnPPP). Owa wyspecjalizowana instytucja powstała w związku z jubileuszem tysiąclecia państwa polskiego i jego chrztu (996 r.), stąd badania przez nią prowadzone nazywa się popularnie „milenijnymi”.  Faktycznie pierwsze prace rozpoczęto już w 1948 r., a ich zasadniczy cel stanowiło zgłębienie genezy i funkcjonowania państwa pierwszych Piastów.  
KBnPPP prowadził swą aktywność do 1953 r., kiedy na jego bazie powstał Instytut Historii Kultury Materialnej, który w 1992 r. przyjął obecną nazwę Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Do tej pory dokonania KBnPPP oceniano rozmaicie i z różnych perspektyw (politycznej, merytorycznej), a w formułowaniu sądów z pewnością przeszkadzał brak opracowania działalności tej instytucji. Lukę tę postanowiła wypełnić dr Adrianna Szczerba, zatrudniona od 2009 r. jako adiunkt w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego . W czerwcu 2010 r. obroniła doktorat poświęcony problemom ochrony zabytków archeologicznych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej pod panowaniem rosyjskim napisany pod kierunkiem prof. Marii Magdaleny Blombergowej. 

W zakres zainteresowań dr Adrianny Szczerby wchodzą: historia archeologii, biografie i dokonania archeologów, dzieje instytucji archeologicznych w nauczaniu, badaniach i ochronie zabytków, rozwój badań archeologicznych i myśli archeologicznej. Badaczka ta nie jest zatem do końca typowym archeologiem, a dodajmy, że zajmuje się także dziejami Łodzi i regionu łódzkiego, którym poświęciła dotychczas dwie książki („Szkoła Zgromadzenia Kupców miasta Łodzi 1898 – 1939”, Łódź 2015 i „Kamienica przy ul. Uniwersyteckiej 3 w Łodzi w latach 1945 – 2017”, Łódź 2019). 

Najnowsza publikacja dr Adrianny Szczerby pt.: „Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego (1949-1953). Geneza, działalność, znaczenie” została wydana w 2021 r. przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Stanowi ona rezultat realizowanego przez nią w latach 2017-2018 projektu badawczego dofinansowanego przez Narodowe Centrum Nauki. 
Praca została podzielona na wstęp, osiem rozdziałów z licznymi podrozdziałami oraz zakończenie. Całość wieńczy bibliografia, spis ilustracji oraz dwa indeksy: osób i miejscowości, które znacznie ułatwiają lekturę książki. W krótkim wstępie Autorka określiła cel i zakres pracy, za który przyjęła jak wspomniano wcześniej zaprezentowanie i podsumowanie działalności KBnPPP. Następnie przedstawiła podstawę źródłową, którą stanowiły materiały archiwalne pochodzące przede wszystkim z archiwów Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Poza nimi wsparła się także opublikowanymi sprawozdaniami, artykułami naukowymi i popularnonaukowymi oraz monografiami, w których uczestnicy „badań milenijnych” upowszechniali swe dokonania. Zbyt lakonicznie potraktowała zastosowane w pracy metody badawcze – w jednym zdaniu (!) wskazuje jedynie na analizę treści źródłowych i krytyczną analizę dyskursu, nie wyjaśniając co rozumie pod tymi pojęciami. W podrozdziale o metodzie i bazie źródłowej znalazły się też o wiele dłuższe podziękowania dla osób, które pomogły Autorce w kwerendzie niezbędnej do powstania książki. Lista ta świadczy o wielości instytucji, z których archiwów Autorka korzystała, co zasługuje oczywiście na uznanie, jednak wydaje się, że znalazła się w niewłaściwym miejscu. 

Pierwszy rozdział to swego rodzaju wprowadzenie do całości tematyki, Autorka prezentuje w nim bowiem poglądy na początki Polski w dawniejszej historiografii, czyli od 2 połowy XVIII w., kiedy zaczęto dość krytycznie patrzeć na przekazane przez średniowiecznych kronikarzy treści. O tym jakie trudności napotykali przy oddzielaniu ziarna od fantastycznych plew ówcześni badacze doskonale dowodzi przykład Adama Naruszewicza. Zrezygnował on z wydania pierwszego tomu swych dziejów Polski, gdyż był przekonany, że dotrzymał reguł postępowania badawczego. Dr Adrianna Szczerba znakomicie ukazała spory polsko-niemieckie o początki Polski w okresie II Rzeczypospolitej na tle wydarzeń politycznych, ale też dziejów powstających wtedy instytucji naukowych oraz ich aktywności badawczej i popularyzatorskiej. Podrozdział ten jest o tyle ważny, że część badaczy działających w międzywojniu, weszła następnie w skład KBnPPP. Tym samym Autorka udowadnia, że klimat intelektualny i zainteresowanie początkami państwa polskiego dojrzewały na długo przed jego powołaniem, a w zaszczepieniu obchodów jubileuszu powstania Polski przodował głównie ośrodek poznański. W drugim rozdziale skupia się ona natomiast na wykazaniu, że „potrzeba przygotowania wielkiej rocznicy” była raczej przedsięwzięciem naukowym, podgrzanym dodatkowo przez najnowsze odkrycia reliktów architektury  w Poznaniu, Gnieźnie, Trzemesznie i Strzelnie. Jednym z najważniejszych problemów ówczesnych nauk historycznych okazało się naświetlenie genezy państwa polskiego, co w celach politycznych wykorzystały władze PRL. 

W kolejnym rozdziale omówiono program badawczy KBnPPP. Ulegał on nieustannym przemianom w zależności nie tylko od rozwoju badań, ale także aktualnej sytuacji politycznej w Polsce. Wystarczy wspomnieć, że w latach 1948-1953 wraz z postępami stalinizmu naukom historycznym odgórnie narzucono ideologię marksizmu-leninizmu. Słusznie zaś podkreślono, że na przekształcenia problematyki badań prowadzonych przez KBnPPP odcisnęły pozytywne piętno cykliczne konferencje naukowe, w tym również o charakterze sprawozdawczym. Pozytywne, bo stanowiły unikatowe forum dyskusyjne dla przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych, nie tylko historyków i archeologów, dzięki czemu dochodziło do integracji ich osiągnięć w zakresie badań nad wczesnym średniowiecznym. Można zatem uznać, że tak modne dzisiaj badania interdyscyplinarne to nie novum w polskiej nauce, ale postępowanie z długą tradycją. W przypadku KBnPPP doskonale odzwierciedla ową interdyscyplinarność także struktura tej organizacji, omówiona w rozdziale czwartym. Na jej czele stanął prof. Aleksander Gieysztor, uznany historyk i mediewista. Kierownictwu podlegały archeologiczne placówki terenowe, tzw. Kierownictwa Prac Wykopaliskowych i Kierownictwa Prac Badawczych oraz specjalistycznie Pracownie: Antropologiczna, Paleobotaniczna, Edycji Źródeł Historycznych, Atlasu Wczesnodziejowego oraz Inwentaryzacji Grodzisk. Najwięcej miejsca w działalności Kierownictwa zajmowały prace wykopaliskowe (ogółem w latach 1948–1953 badano ponad 30 stanowisk, a dodatkowo prowadzono nadzory budowlane, np. w Gdańsku), których rezultatem jest olbrzymi przyrost źródeł (pamiętajmy, że na ich brak i bajeczność utyskiwał już Naruszewicz). Przebieg i rezultaty prac poszczególnych placówek badawczych Autorka zaprezentowała w dwóch ostatnich rozdziałach. Omówiła też same prace wykopaliskowe na stanowiskach archeologicznych, wytypowanych przez KBnPPP na podstawie źródeł pisanych (wtedy uznawano ich prymat). Omówienia te są dość szczegółowe (zawierają m. in. listy uczestników ekspedycji!); co ważne poprzedzono je opisem stanu wiedzy w momencie rozpoczęcia wykopalisk, a co więcej – uaktualniono o najnowsze wyniki badań. Dzięki temu czytelnik ma okazję przekonać się jak potężnym potencjałem osobowym i badawczym dysponował KBnPPP i w jaki sposób wyniki kierowanych przezeń badań wpływają na dzisiejsze poczynania archeologów. 

Pracę dr Adrianny Szczerby należy polecić wszystkim zainteresowanym wczesnym średniowieczem, ale też zawiłymi dziejami XX w. W sposób przystępny wyjaśnia dlaczego działalność KBnPPP okazała się punktem zwrotnym w polskiej mediewistyce, pomimo nawet tego, że obecnie wyposażeni w nowe technologie badawcze możemy śmiało stwierdzić, że „badacze milenijni” mylili się co do początków państwa polskiego. Książka będąca skrupulatnym opracowaniem dziejów tej instytucji z pewnością wyniesie na nowy poziom dyskusję nad jej dziedzictwem i znaczeniem współczesnych badaczy.

________________
Ewelina Siemianowska (ur. 1981) historyk i archeolog, oba kierunki ukończyła na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Interesuje się wczesnym średniowieczem, w tym zwłaszcza osadnictwem i komunikacją, którym poświęciła szereg artykułów naukowych. Pracuje w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, jest redaktorem portalu wczesneśredniowiecze.pl.