Aktualności

Podczas tegorocznych prac archeologicznych w Efezie w Turcji badacze z Austriackiej 
Akademii Nauk (Österreichische Akademie der Wissenschaften, ÖAW) odsłonili fragment świetnie zachowanej dzielnicy, którą śmiało nazwać można biznesową. W okresie wczesnobizantyjskim prosperowały tu bowiem sklepy i warsztaty rzemieślnicze. W początkach VII w. zostały nagle zniszczone, co rzuca nowe światło na dzieje tego ważnego wtedy centrum handlowego.

Efez to dawne miasto kojarzone zwykle ze starożytnością, obecnie atrakcja turystyczna, którą w 2015 r. wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO.  Zostało założone przez greckich kolonistów przy ujściu rzeki Kaystros do Morza Egejskiego na obszarze Azji Mniejszej najprawdopodobniej u progu I tysiąclecia p.n.e. Dzięki tak korzystnej lokalizacji powstał tu port, a Efez kwitł jako ośrodek handlowy. Rozwijał się tu również kult Bogini Matki utożsamianej z Artemidą, której efeską świątynię – Artemizjon – starożytni zaliczali do siedmiu cudów świata.  

Nic zatem dziwnego, że Efez przechodził „z rąk do rąk” – w połowie VI w. p. n.e. dostał się pod panowanie perskie, w dwa stulecia później – macedońskie, a w II w. p. n.e. – rzymskie. Nauczał tu prawdopodobnie (i to aż trzykrotnie!) Paweł z Tarsu, a wedle niektórych opinii Jan Ewangelista miał tu sprowadzić Maryję, matkę Jezusa. W 263 r. miasto złupili doszczętnie barbarzyńscy Goci, czym zakończyli okres dobrej passy ośrodka. Działo się tak pomimo tego, że w V-VI w. Efez stanowił jedno z głównych centrów handlowych i portowych Cesarstwa Bizantyjskiego, a nawet tego, że obradowały tu w V w. dwa sobory – w  431 r. trzeci sobór powszechny, a w 449 r. tzw. sobór efeski. Ostatniego z wymienionych nie uznaje się za powszechny, a ze względu na swój burzliwy przebieg – uzbrojona grupa mnichów rozgoniła obradujących biskupów – zyskał on miano soboru zbójeckiego. W kolejnych wiekach Efez stał się celem najazdów arabskich, które przyśpieszyły tylko stopniowy upadek miasta. W momencie krótkotrwałego zajęcia go przez Seldżukidów w 1090 r. była to już jedynie niewielka osada.  Na początku XIV w. Efez podbili Turcy osmańscy, a w kolejnym został zupełnie opuszczony. 

Tak burzliwą, a zarazem i ciekawą, historię Efezu odkrywają od połowy XIX w. archeolodzy, przy czym od 1895 r. przodują badacze austriaccy. W 1898 r. archeolog Otto Bennford założył Austriacki Instytut Archeologiczny w Atenach (Österreichisches Archäologisches Institut (ÖAI) Athen). Najważniejszym zadaniem tej instytucji było prowadzenie prac wykopaliskowych w Efezie, co kontynuuje i dziś (z przerwami spowodowanymi napięciami dyplomatycznymi), choć od 2016 r. pod patronatem Austriackiej Akademii Nauk. 

Dotychczas archeolodzy odsłaniali w Efezie głównie starożytną architekturę, w tym pozostałości wspomnianego wcześniej Artemizjonu, który spłonął w IV w. p.n.e. podpalony przez żądnego sławy szewca Herostratesa). Ponad 50 lat temu natrafiono na tzw. wille na zboczu, czyli  luksusowe (bo wyposażone m. in. w bieżącą wodę!)  domostwa zamieszkiwane od I do VII w. n.e.  Na kolejną sensację trzeba było czekać aż do 2022 r. Interdyscyplinarny zespół archeologów pod kierunkiem Sabine Ladstätter zbadał część nieznanej dotąd dzielnicy Efezu, której chronologię określono na VI-VII stulecie. Natrafiono na nią na Placu Domicjana, który pierwotnie przylegał bezpośrednio do Górnej Agory, czyli politycznego centrum miasta. Od południa nowoodkrytą dzielnicę ograniczała świątynia Domicjana, a  od wschodu Droga Kuretów. 

Na przekopanej dotąd powierzchni 170 m² zidentyfikowano niewielki budynek podzielony na kilka mniejszych pomieszczeń, na których funkcje wskazywały znalezione w ich obrębie przedmioty. I tak na trop jadłodajni naprowadziła niezliczona ilość naczyń glinianych, w tym miski z resztkami owoców morza takich jak sercówki i ostrygi, a także amfory  wypełnione solonymi makrelami. Oprócz tego znaleziono tu również pestki brzoskwiń, migdałów i oliwek, zwęglony groszek i nasiona innych roślin strączkowych. Za spektakularne uznać należy znalezisko czterech złotych monet (solidów) oraz kas wypełnionych 700 miedzianymi monetami.

W jednej z sal odkopano liczne lampy oliwne, które najwyraźniej sprzedawano wraz z uchwytami na knoty. Towarzyszyło im około 600 buteleczek (!), tak małych, że można je było nosić na szyi jako ampułki na święte substancje (np. święty pył). Tak spora ich liczba pozwala sądzić, że sprzedawano je pielgrzymom. Ponadto wyróżniono również tawerny, w których serwowano klientom wino w niewielkich kubkach z uszkami oraz część magazynową, gdzie składowano sprzedawane towary. 

Opisywany kwartał usługowo-handlowy uległ nagłym i dramatycznym zniszczeniom. Strawił go ogień, wskutek czego przykryła go gruba warstwa spalenizny. Owa katastrofa to dla archeologów prawdziwa gratka, istna kapsuła czasu. Udało się im nawet zrekonstruować ustawienie naczyń na półkach! Natomiast znalezione tu monety pozwoliły stwierdzić, że pożary miały miejsce po 614 lub 615 r. (w tych latach je wybito). Zaś dalsze badania pozostałości owoców powinny pomóc w uściśleniu tego terminu i określić porę roku tragedii. Ze względu na doskonały stopień zachowania stanowisko można zatem porównać do słynnych Pompei. 

Najbardziej jednak interesujące jest to, że tak spektakularne odkrycie archeologów z ÖAW może przyczynić się do rozwikłania zagadki historii Efezu. Jak przyznała Sabine Ladstätter: „Do tej pory archeolodzy obserwowali, że miasto drastycznie zmniejszyło się w VII w., a poziom życia jego mieszkańców znacznie się obniżył, ale przyczyny tego zjawiska pozostawały niejasne”. Jej zdaniem nie można ich upatrywać w trzęsieniach ziemi jak widziała to do tej pory część badaczy.

Zgodnie z wynikami badań jej zespołu nie ma na to dowodów – ściany nie są przesunięte, podłogi nie są wygięte w łuk, brak też jakichkolwiek szczątków ludzkich. Więc co się wydarzyło? Światło na możliwy scenariusz wydarzeń rzucają znalezione liczne groty strzał i włóczni, które sugerują konflikt zbrojny. Agresora austriaccy archeolodzy upatrują w imperium perskich Sasanidów, z którym w latach 602-628 Cesarstwo Bizantyjskie toczyło ostatnią z całej serii i najbardziej wyniszczającą wojnę. Ewentualny atak armii sasanidzkiej na Efez to także potwierdzenie uważanej za dość kontrowersyjną tezy o najazdach perskich na Azję Mniejszą. Sformułowano ją na podstawie wykopalisk w Sardes oddalonym o ok. 100 km od Efezu i również zniszczonego przez Sasanidów.

Ostateczne rozwiązanie zagadki przyniosą z pewnością kolejne sezony badań wykopaliskowych na powyżej opisanym stanowisku, które nazwano dzielnicą biznesową wczesnobizantyjskiego Efezu.

_______________
Ewelina Siemianowska (ur. 1981) historyk i archeolog, oba kierunki ukończyła na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Interesuje się wczesnym średniowieczem, w tym zwłaszcza osadnictwem i komunikacją, którym poświęciła szereg artykułów naukowych. Pracuje w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, jest redaktorem portalu wczesneśredniowiecze.pl.