Aktualności

Dzięki zastosowaniu nowatorskich metod badawczych na obszarze Puszczy Białowieskiej archeologom z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (IA UKSW) w Warszawie udało się odkryć prawie 600 kurhanów, blisko 800 kopców o różnorodnej funkcji, ponad 50 półziemianek i wiele innych pozostałości działalności człowieka od pradziejów po II wojnę światową. To efekt pięcioletnich prac prowadzonych w ramach projektu „Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Puszczy Białowieskiej” dofinansowanego przez Narodowe Centrum Nauki (NCN).

Zespół naukowców z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (IA UKSW) w Warszawie pod kierunkiem prof. Przemysława Urbańczyka podsumował właśnie pięcioletnie badania polskiej części Puszczy Białowieskiej. Badania finansowane przez Narodowe Centrum Nauki (NCN) rozpoczęto w 2017 r. z pewnym sceptycyzmem, a nawet – jak stwierdziła główna koordynatorka przedsięwzięcia dr Joanna Wawrzeniuk – z pesymizmem. 

Celem projektu zatytułowanego „Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Puszczy Białowieskiej” było pozyskanie informacji o zasobach kulturowych i przyrodniczych związanych z aktywnością człowieka w przeszłości na terenie całej polskiej części tego kompleksu leśnego. Do tej pory zazwyczaj pomijano go w badaniach, a to ze względu na zwartą pokrywę roślinną, która utrudnia pozyskiwanie artefaktów nawet podczas prospekcji powierzchniowej. Skądinąd wyniki nielicznych dotąd prac wykopaliskowych czy sondażowych jak również obserwacje wszelkich miejsc, w których naruszono ściółkę leśną (czyli „paprzysk” żubrów, kretowisk, buchtowisk dzików, wykroty itp.), wskazywały, że obszar Puszczy Białowieskiej nie powinien być uważany za „pustkę osadniczą”, a obecność człowieka tutaj sięga starszej epoki kamienia. 

Powyższe podejrzenia zostały potwierdzone przez nowe nieinwazyjne narzędzia zastosowane w trakcie realizacji omawianego projektu: Numeryczny Model Terenu (NMT), Numeryczny Model Pokrycia Terenu (NMPT) oraz lotnicze skanowanie laserowe zwane ALS (ang. Airbone Laser Scanning), które pozwala na „namierzenie” niewielkich nawet konstrukcji wzniesionych przez człowieka jak kopiec czy ziemianka porośniętych przez roślinność. Zebrane tymi sposobami dane uzupełniono o opracowania przyrodniczych map GIS (ang. (z ang. Geographic Information System), archiwalnych i współczesnych, geomorfologię terenu, kwerendę archiwalną i źródłową związaną z historią badań i dziejami Puszczy Białowieskiej. Oprócz tego przeprowadzono także badania inwazyjne, a mianowicie wiercenia wybranych obiektów, badania sondażowe, niewielkie wykopy wybranych nowo odkrytych stanowisk celem ustalenia ich chronologii. Pobrano też próbki, które poddano wieloaspektowym badaniom.

Efektem przedsięwzięcia okazało się odkrycie 789 kopców o różnorodnej funkcji, 577 kurhanów grzebalnych, 246 mielerzy, czyli miejsc, w których niegdyś wypalano na masową skalę węgiel drzewny, 54 smolarnie, 19 kompleksów pól uprawnych, 30 transzei, 51 półziemianek i 17 cmentarzy wojennych. Pochodzą one z różnych okresów, począwszy od pradziejów, a skończywszy na II wojnie światowej. Tak spektakularna liczba obiektów nie oznacza, że archeolog wbił w każdy z nich łopatę i sprawdził. Stąd też tak zawrotna liczba kopców o różnorodnych funkcjach.  Dr Joanna Wawrzeniuk przypuszcza, że część z nich mogła pełnić funkcje grobów, a niektóre to zdecydowanie późniejsze konstrukcje związane z eksploatacją lasu. Z kolei w przypadku potwierdzonych archeologicznie kurhanów, wiadomo, że ich większość wzniesiono w okresie wpływów rzymskich (II-IV w. n. e.), a część z wczesnego średniowiecza. 

Największym zaskoczeniem okazały się dla archeologów sporych rozmiarów konstrukcje zlokalizowane w Rezerwacie Ścisłym Puszczy Białowieskiej oraz w obrębie Leśnictwa Wilczy Jar. Pierwsza ma średnicę 36 m i niewielki wał o szerokości 3 m. Trudno wskazać jednoznacznie chronologię założenia, gdyż natrafiono tu na fragmenty ceramiki zarówno z wczesnego, jak i późnego średniowiecza, a także na pradziejowe narzędzia krzemienne. Natomiast druga konstrukcja miała mniejsze rozmiary, bo jedynie 17 m średnicy. Na wale i fragmencie majdanu odsłonięto zwarty bruk i płytką jamę wraz ze śladem po kołku, zaś w sąsiedztwie natrafiono na przepalone kości zwierzęce i naczynie z okresu wpływów rzymskich. Analizy specjalistyczne szczątków organicznych wskazały, że miejsce to użytkowano w dwóch okresach czasu: w IV-III w. p. n.e. i we wczesnym średniowieczu (VII-X w. n. e.). 

Pokłosiem projektu jest trzytomowe wydawnictwo pt.: Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Puszczy Bialowieskiej będące katalogiem odkrytych obiektów.

________________
Ewelina Siemianowska (ur. 1981) historyk i archeolog, oba kierunki ukończyła na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Interesuje się wczesnym średniowieczem, w tym zwłaszcza osadnictwem i komunikacją, którym poświęciła szereg artykułów naukowych. Pracuje w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, jest redaktorem portalu wczesneśredniowiecze.pl.

Powyższy artykuł jest chroniony przez przepisy prawa autorskiego.
Redakcja wyraża zgodę na kopiowanie i przedrukowywanie tylko całości artykułu pod warunkiem zamieszczenia imienia i nazwiska autora, informacji o nim oraz informacji o źródle (link do wczesneśredniowiecze.pl).