Artykuły

Współczesny widok na wzgórze wawelskie. Źródło: KHRoN z polskiej Wikipedii, CC BY-SA 2.5, 

Wzgórze wyniesione ponad wody rzeki Wisły, pośród mokradeł i rozlewisk, dzięki temu naturalnie obronne i trudne do zdobycia. Samo wzniesienie najczęściej kojarzone jest z jamą czy też jaskinią zamieszkiwaną w zamierzchłych czasach przez mitycznego smoka. Dla wielu jest to siedziba legendarnego króla Kraka i bohaterskiej Wandy. Jest symbolem polskości. Jakie były początki grodu wawelskiego w Królestwie Polskim?

Gród wawelski powstał na wapiennym wzniesieniu piętrzącym się nad nurtami rzeki Wisły. Sama nazwa wzgórza, „wąwel”, nawiązuje najprawdopodobniej albo do wyglądu jego pierwotnej powierzchni, pełnej nierówności i wądołów, albo – do położenia między rozlewiskami rzeki i mokradłami. Tak doskonałe do zamieszkania miejsce, naturalnie obronne, blisko wody, zostało zasiedlone już około 10 tys. lat p.n.e. Przypuszcza się, że między VIII a IX wiekiem mógł to być istotny ośrodek władzy plemiennej, a piszą o tym późniejsi kronikarze, lokując tu siedzibę Kraka i Wandy. Pewne jest natomiast, że przed końcem X wieku Wawel znajdował się pod silnym wpływem władztwa czeskich Przemyślidów. Dogodnie usytuowany gród, bezpieczny i na skrzyżowaniu szlaków handlowych, interesował także coraz silniejszych książąt piastowskich. Włączenie go do ziem przyszłego Królestwa Polskiego nastąpiło pod koniec panowania Mieszko I. Gród wraz z przyległymi ziemiami dostał we władanie młody piastowski książę Bolesław Chrobry. Potencjał grodu został przez niego z pewnością zauważony, o czym może świadczyć powołanie tu siedziby biskupa, dzięki decyzjom ogłoszonym w czasie zjazdu gnieźnieńskiego. Od tego czasu osada zaczęła dynamicznie się rozwijać. Teren wzgórza był zabudowywany i przekształcany tak, by sprostać wszelkim wymogom sedes regni principales¬, czyli jednej z głównych siedzib władcy.

Z uwagi na późniejszą zabudowę wzgórza zachowało się do dziś stosunkowo niewiele reliktów architektury, które pozwoliłyby na rekonstrukcję wyglądu grodu na początku pierwszego tysiąclecia. Dysponujemy zdecydowanie większą ilością informacji na temat kamiennej, przez co bardziej trwałej architektury aniżeli zabudowań drewnianych, które nie tylko były trawione przez ogień, ale też szybko je można było przebudować. Warto również mieć na uwadze, że murowana architektura była wówczas technologiczną nowością. Wybierali ją książęta i królowie do wznoszenia swoich siedzib, pałaców i kaplic. Dlatego znajdująca się w grodzie kamienna architektura stawała się symbolem obecności władcy w tym miejscu i podnosiła jego prestiż. Pozostałą zabudowę grodu stanowiło budownictwo drewniane, codzienne i mniej zobowiązujące.

W tym najwcześniejszym okresie, na przełomie X i XI wieku, po wschodniej i północnej części wzgórza powstały dwa zespoły murowanych z kamienia budynków. W południowej i zachodniej jego części rozciągało się tzw. pierwsze podgrodzie, które zajmowały budynki drewniane i gospodarcze zaplecze. By zwiększyć bezpieczeństwo mieszkańców, całość wzgórza została otoczona drewniano-ziemnym wałem obronnym z dwiema bramami.

W południowo-zachodniej części wzgórza znajdowały się dwa kościoły oraz palatium. W pierwszej ze świątyń, o nieznanym wezwaniu, do centralnej nawy przylegały dwie naprzeciwległe apsydy. W apsydzie wschodniej znajdował się ołtarz, natomiast zachodnia wyposażona była najprawdopodobniej w emporę, czyli rodzaj balkonu lub galerii – dla dostojników świeckich do uczestnictwa w mszy. W drugiej rotundzie, kościele pw. Najświętszej Marii Panny, zastosowano formę czworolistną, czyli do centralnej nawy przylegały cztery apsydy. Przypuszczalnie w zachodniej z nich również znajdowała się empora. Do kościoła od zachodu najprawdopodobniej przylegał podłużny budynek pałacowy.

Gród wawelski X - XII wiek: 1. rotunda dwuapsydowa, kościół tzw. "B", funkcja kaplicy; 2. kościół p.w. Najświetrzej Marii Panny, funkcja kaplicy; 3. rotunda z zagłębieniem, funkcja baptysterium (?); 4. kościół p.w. św. Wacława i św. Wojciecha, funkcja katedry; 5. pałac biskupi, tzw. episcopium; 6. kwadratowy budynek z korytarzem, funkcja świecka. Oprac. M. Graczyńska (J. Firlet, Z. Pianowski, "Nowe odkrycia i interpretacje...).

Po przeciwnej, północnej stronie wzgórza zlokalizowano drugi zespół murowanych budynków. Składały się na niego katedra, niewielki kościół oraz pałac biskupi. Były to budynki związane bezpośrednio z siedzibą biskupa i pełnionymi przez niego obowiązkami. Największym i najważniejszym była katedra pw. św. Wacława, która przypuszczalnie miała formę trójnawowej bazyliki. Jednak z uwagi na zniszczenia budynku trudno odczytać dziś jej pierwotną formę. Na północ od katedry znajdowała się rotunda, o niekreślonej funkcji. Całość założenia uzupełniał budynek wzniesiony po zachodniej stronie bazyliki. Najprawdopodobniej był to pałac biskupi. Niestety, odnalezione przez archeologów relikty są na tyle skromne, że niemożliwa jest rekonstrukcja jego kształtu.

Na wschód od katedry znajdowały się jeszcze dwa mniejsze budynki. Jeden, zbudowany na planie krzyża greckiego, pełnił prawdopodobnie funkcję kościoła. Z kolei drugi, wzniesiony na planie opartym na kwadracie, do którego dostawiono zagłębiający się korytarz, najprawdopodobniej był budynkiem świeckim.

Tak obwarowany i ukształtowany gród górował nad rozciągającymi się na północ od niego osiedlami, które w przeciągu kolejnych dwóch stuleci miały przekształcić się w miasto Kraków. Nastąpiło to 5 czerwca 1257 roku – w dniu wydania przywileju lokacyjnego przez Bolesława Wstydliwego przy udziale jego żony Kingi Arpadki oraz jego matki Grzymisławy. 

Literatura:

• Bober Monika, „Architektura przedromańska i romańska w Krakowie. Badania i interpretacje”, Rzeszów 2008.
• Graczyńska Marta, „Kraków na tle głównych ośrodków władzy Europy Środkowej w X-XI wieku”, w: „Kraków romański”, red. Jan M. Małecki, Kraków 2014, s. 27-43.
• Firlet Janusz, Pianowski Zbigniew, "Nowe odkrycia i interpretacje architektury przedromańskieji romańskiej na Wawelu", w: "Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje", red. Tomasz Janiak, Gniezno 2009, s. 251 - 278.
• Pianowski Zbigniew, „Z dziejów średniowiecznego Wawelu”, Kraków−Wrocław 1984.
• Rodzińska-Chorąży Teresa, „Zespoły rezydencjonalne i kościoły centralne na ziemiach polskich do połowy XII wieku”, Kraków 2009.

Polecamy:

• Wirtualna rekonstrukcja wzgórza wawelskiego: "Wawel 1000 lat temu".

________________
Marta Graczyńska (ur. 1977 r.) historyk sztuki, doktorantka w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, pracuje w Zamku Królewskiego na Wawelu. Interesuje się architekturą średniowieczną, monastycyzmem średniowiecznym oraz władzą w średniowiecznej Europie. Autorka i współautorka kilkudziesięciu artykułów publikowanych w czasopismach krajowych i zagranicznych.