Aktualności

Podczas ostatniej audycji z cyklu Kryzys wieku średniego w Radiowej Dwójce dyskutowano o Norbercie z Xanten – założycielu zakonu premonastrensów i arcybiskupie Magdeburga, który podważał niezależność archidiecezji gnieźnieńskiej. Ale czy aby na pewno? Tę oraz inne zawiłe kwestie związane z burzliwym w dziejach Kościoła i Cesarstwa wiekiem XII wyjaśniał prof. Marcin Rafał Pauk z Instytutu Historii Uniwersytetu Warszawskiego. 

Norbert Gennep urodził się około roku 1180 r. w Xanten, mieście na pograniczu flamandzko-niemieckim, w rodzinie arystokratycznej. Znamienite pochodzenie pozwoliło mu na obracanie się w kręgach związanych z władzą – pozostawał na służbie u króla niemieckiego Henryka V Salickiego, a w 1111 r. uczestniczył w Rzymie w jego koronacji cesarskiej. Gdy jednak w 1115 r. papież Paschalis II rzucił na Henryka V klątwę w związku ze sporem o inwestyturę, Norbert opuścił swego dotychczasowego chlebodawcę i przyjął święcenia kapłańskie. Powodem tak ważnej życiowej decyzji stało się również swego rodzaju „nawrócenie” doznane podczas burzy,przypominające poniekąd faktyczną konwersję Pawła z Tarsu. Norbert stał się jednym z „kapłanów wędrujących” i prawdziwym „fighterem reformy gregoriańskiej”. Propagował idee wprowadzone przez papieża Grzegorza VII, czyli zwalczanie symonii (handlu godnościami i urzędami kościelnymi, sakramentami oraz dobrami duchowymi) oraz nikolaizmu (łamania zasad celibatu przez księży). W 1119 r. nasz bohater otrzymał zgodę ówczesnego papieża Kaliksta II na utworzenie nowego zgromadzenia zakonnego zajmującego się duszpasterstwem (a więc kanoników). Jego siedzibą stała się położona koło Laon we Francji miejscowość Prémontré, od której pochodzi nazwa zakonników - premonastrensi. Ich reguła została stworzona na podstawie pism św. Augustyna z Hippony, żyjącego na przełomie IV i V w. teologa, filozofa i organizatora życia zakonnego. Nowością wprowadzoną przez Norberta była organizacja nowego zakonu zgodna z koncepcją kościoła prywatnego. Wszystkie domy premonastrensów zwanych też norbertanami podlegały bowiem bezpośrednio samemu Norbertowi, a ów centralizm stał się z czasem zarzewiem konfliktu w łonie zakonu. 

Sam Norbert w 1126 r. przyjął ofertę króla niemieckiego Lotara III i objął arcybiskupstwo w Magdeburgu. Stojąc na czele tej metropolii podtrzymywał jej pretensje do zwierzchnictwa nad ziemiami polskimi, a nawet miał wytoczyć w tej sprawie proces biskupom polskim. W 1133 roku udało się Norbertowi uzyskać bullę papieską znoszącą tytuł metropolii Gniezna i uzależniającą diecezje polskie od Magdeburga. W swych działaniach fighter z Xanten wykorzystał kryzys władzy papieskiej w latach 30. XII w. związany z jednoczesnym wyborem dwóch papieży: Innocentego II i Analekta II. Pierwszego z wymienionych popierał Norbert, ale i Lotar III, który wykorzystał sytuację i w 1133 r. uzyskał z rąk Innocentego II koronę cesarską.

Drugiego zaś wsparli Normanowie z południa Włoch, Mediolan, Szkocja, Akwitania i początkowo także Polska. Po śmierci Norberta w 1134 r. oraz spotkaniu Bolesława III Krzywoustego z Lotarem III w Merseburgu w 1135 r., papież Innocenty II wydał w 1136 r. nową bullę, która znosiła zwierzchność arcybiskupstwa magdeburskiego nad polskim Kościołem. Tak przynajmniej sądziła starsza polska historiografia, która poczynania Norberta z Xanten rozpatrywała w kategoriach „Drang nach Osten”. Jak przekonuje w audycji prof. Marcin Rafał Pauk owa bulla zwana gnieźnieńską nie wspomina choćby słowem o sporze z 1133 r., nie podważa również kompetencji arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba ze Żnina. Pozostaje za to dokument ten jednym z najcenniejszych zabytków polskiej historiografii i ważnym źródłem poznania kultury, stosunków społecznych oraz organizacji Kościoła polskiego w XI i XII w. Co istotne – to doskonały materiał badawczy zwłaszcza dla językoznawców, ponieważ zawiera ok. 410 polskich nazw miejscowych i osobowych, spisanych w oryginalnej formie. Nic zatem dziwnego, że tak wybitny badacz jak Aleksander Brückner nazwał ją złotą bullą języka polskiego. 

Więcej o samym Norbercie z Xanten, premonastrensach, zawiłych dziejach wieku XII związanych ze sporem o inwestyturę w świetle najnowszych badań, a także różnicach między zakonami o regule monastycznej i kanonicznej, dowiecie się z interesującej audycji online, której gościem był prof. Marcin Rafał Pauk. Jego zainteresowania badawcze obejmują m. in. prawo kanoniczne i procesy akulturacji chrześcijaństwa w Europie średniowiecznej VIII – XII w., fundacje religijne, kulty świętych i ich rolę polityczną, ideologię władzy i genezę elit społecznych oraz historię społeczną i ustrojową Europy Środkowej (szczególnie ziem czeskich) i Rzeszy Niemieckiej X – XIII w.

Audcyję możecie odsłuchać pod linkiem.

______________
Ewelina Siemianowska (ur. 1981) historyk i archeolog, oba kierunki ukończyła na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Interesuje się wczesnym średniowieczem, w tym zwłaszcza osadnictwem i komunikacją, którym poświęciła szereg artykułów naukowych. Jest redaktorem portalu wczesneśredniowiecze.pl.