Artykuły

Jedną z nierozwiązanych do tej pory tajemnic dziejowych jest miejsce potyczki tylnej straży wojsk Karola Wielkiego w Pirenejach w 778 roku i śmierci hrabiego Rolanda. Przyjęło się nazywać ją bitwą pod Roncevaux, jednak dokładna lokalizacja samego pola bitewnego w górach pozostawała do tej pory zagadką. Czy dziennikarz Alexandre Hurel dotarł faktycznie do nieznanych wcześniej śladów archeologicznych związanych z tym historycznym wydarzeniem?

Nie ma z pewnością słynniejszej bitwy wczesnego średniowiecza niż starcie górskie pod Roncevaux (hiszp. Roncesvalles – Głogowa Dolina) na północny wschód od Pampeluny, a to za sprawą opiewającego ją poematu „Pieśń o Rolandzie” – arcydzieła starofrancuskiej literatury epickiej. Niewielka porażka, poniesiona z rąk Basków w trakcie odwrotu przez Pireneje, będąca końcowym epizodem niefortunnej wyprawy Karola Wielkiego przeciwko hiszpańskim muzułmanom, urosła w wersji literackiej do wielkiej heroicznej konfrontacji między chrześcijaństwem a islamem, w której poległy śmiercią bohaterską Roland stał się sztandarową postacią etosu rycerskiego. Porównując jednak obie wersje wydarzeń – historyczną, przekazaną przez frankijskie roczniki, a zwłaszcza „Żywot Karola Wielkiego” Einharda, oraz tę literacką – uderzają, poza ogólnym kontekstem wydarzeń oraz roli w niej hrabiego Rolanda, różnice w ukazaniu samej bitwy: historyczne, militarne i topograficzne.

Pomijając tu detale, wystarczy powiedzieć, że, chcąc pogodzić sprzeczności, usiłowano lokalizować tę potyczkę w różnych miejscach. Szukano miejsca bitwy zarówno w makroskali, na obszarze całego niemal pasma Pirenejów, jak i mikroskali, wskazując na różne przełęcze, doliny i wąwozy położone na „szlaku św. Jakuba” na granicy hiszpańsko-francuskiej: od Roncesvalles do Saint-Jean-Pied-de-Port. Dziś raczej już tylko sporadycznie dochodzi do rozszerzania poszukiwań poza ten obszar. Odbywa się to jednakże i tak na płaszczyźnie akademickich rozważań, nie przynosząc, z braku materialnych dowodów, zadowalających rezultatów. Przyjęto już niemal za pewnik obranie przez wycofującą się armię frankijską na odcinku pirenejskim starej rzymskiej drogi XXXIV (z Astorgi do Bordeaux), główna linia podziału w dyskusji przebiega w szczegółach na jej potencjalnym wytyczeniu w terenie. Pierwsza propozycja zakłada, że droga po minięciu niewielkiej dziś miejscowości oraz stacji pielgrzymkowej Roncesvalles i osiągnięciu przełęczy Ibañeta (znaleziono tam rzymskie słupy milowe) schodziła stromo na północ do obecnej Val Carlos (Doliny Karola). Taką drogę zdaje się też sugerować literacka „Pieśń o Rolandzie”, gdzie dość wyraźnie wyeksponowano miejsce klasycznej rycerskiej konfrontacji w szerokiej dolinie. Druga możliwość jest taka, że droga rzymska odbijała od przełęczy Ibañeta zboczami górskimi na północny zachód, wspinając się na przełęcze Lepoeder i Bentarte, by skręcając na tym odcinku na północ, stopniowo schodzić przez przełęcz Elhursaro w obszar Gaskonii. To z kolei skłania w stronę wskazówek historycznego przekazu Einharda, który wyraźnie pisze o zepchnięciu oddziału Rolanda z górskiej przełęczy w dolinę i unicestwieniu go przez Basków. Trudno jednakże w jednym i drugim przypadku nie zauważyć, że z braku archeologicznych odniesień wszelkie ustalenia badaczy opierały się i opierają nadal na niesprawdzalnych spekulacjach.

Nic zatem dziwnego, że znalezienie archeologicznych śladów słynnej batalii, czy to w postaci resztek pochówków poległych, czy też znalezisk militariów, które można byłoby powiązać z tą epoką, jest kwestią rozstrzygającą. Nie należy przy tym jednak zapominać, że wspomniane przejście było we wczesnym średniowieczu wielokrotnie wykorzystywane do przemarszu w obie strony różnych wojsk (Wizygotów, Franków, Basków, Maurów i innych) i było świadkiem przynajmniej trzech kampanii przeprowadzonych w krótkim odstępie czasu – poza tą z 778 roku, zakończoną śmiercią Rolanda, także tych z lat 812 i 824. O pomyłkę zatem nietrudno. Niemniej, poszukiwania prowadzone na tym obszarze do niedawna nie dawały niemal żadnych rezultatów. Tym większe poruszenie wywołać mogą rewelacje francuskiego dziennikarza i publicysty Alexandre’a Hurela, opublikowane w jego najnowszej książce „Mythes et histoire de Roland et de Roncevaux”. Autor ogłosił w niej rezultaty swojego historyczno-dziennikarskiego śledztwa, utrzymując, że dotarł do miejscowego archeologa-amatora, który odnalazł związane z tą bitwą artefakty. I tu jednak okazuje się, że rzekoma sensacja historyczna sama w sobie jest kumulacją zagadek.

Uderza przede wszystkim, że Hurel nie przedstawił żadnych naukowych dowodów w sprawie. Chociaż opublikował kilka zdjęć okazanych mu artefaktów – opisanych jako: „kurzax”, czyli rodzaj germańskiego noża bojowego, groty włóczni i oszczepu, kilka ołowianych pocisków do procy oraz brązową, „umajjadzką” jakoby plakietkę – niewiele więcej o tych znaleziskach wiadomo. Autor nie odsłonił bowiem danych swojego informatora ani nie podał czasu i okoliczności znalezienia tych przedmiotów, ani też nie przedstawił analizy topograficznej miejsca ich rzekomego odkrycia.

Podobno, aby chronić odkrywcę-amatora i samo miejsce odkrycia, „wykopaliska” były bowiem nielegalne. Jedynie pewne niejasne insynuacje w niektórych partiach książki oraz rzut oka na kilka – niepodpisanych, co prawda – fotografii pozwalają wstępnie założyć, że lokalizacja potencjalnego „pola bitwy” związana jest raczej z nizinnymi okolicami Val Carlos niż wyżej położonymi przełęczami. Fakty ten już same w sobie dają do myślenia, czy nie mamy tu do czynienia z mistyfikacją? A nawet jeśli tak nie jest, to nie sposób w końcu powiązać znaleziska z rzeczoną bitwą, nie dysponując analizą naukową zabytków – historyczną, bronioznawczą i metaloznawczą. Czy zatem mamy tu do czynienia z kaczką dziennikarską, celową dezinformacją lub też może z autentycznymi militariami z czasów wyprawy Karola Wielkiego z 778 roku – czas pokaże, tak bowiem francuscy, jak i hiszpańscy badacze wciąż na ten temat się nie wypowiadają. Jak na razie wydaje się jednak, że miejsce ostatniej bitwy Rolanda wciąż jeszcze czeka na swojego odkrywcę.

Literatura:

• Colas Louis, „La voie romaine de Bordeaux à Astorga dans sa traversée des Pyrénées”, „Revue des Études Anciennes”, 1912,  14, nr 2  s. 175–188.
• Einhard, „Życie Karola Wielkiego”, tłum. Jan Parandowski, Wrocław 1950.
• Hurel Alexandre, „Mythes et histoire de Roland et de Roncevaux”, Urrugne 2021.
• Narbaitz Pierre, „Orria ou La bataille de Roncevaux (15 août 778)”, Bayonne 1978.
• „Pieśń o Rolandzie”, tłum. Tadeusz Żeleński (Boy), Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
• Piwowarczyk Dariusz, „Roland. Legenda rycerstwa”, [w:] tenże, „Słynni rycerze Europy. Rycerze Chrystusa”, Warszawa 2007.
• Serejski Marian H., „Karol Wielki na tle swoich czasów”, Warszawa 1959.

_____________

Artur Foryt (ur. 1968 r.) z wykształcenia nauczyciel romanista, ukończył studia na Uniwersité de Nice Sophia-Antipolis. Z zamiłowania popularyzator wiedzy historycznej, współpracuje w wydawnictwami, muzeami i fundacjami jako publicysta, tłumacz, redaktor i konsultant. Autor książek, m.in. „Wyprawa Chrobrego na Kijów 1018” (Zabrze–Tarnowskie Góry 2018);  „1444. Krucjata polskiego króla” (Kraków 2019); „Zawichost 1205” (Warszawa 2021), przekładów współczesnych prac historycznych i tekstów średniowiecznych, a także licznych artykułów popularnonaukowych publikowanych w czasopismach oraz Internecie.