Artykuły

Fragment inscenizacji "Wiec Mazowieckich Wodzów na Grodzisku Bezimiennych" w czasie I Festynu Archeologicznego w Mrozach "Kierunek Grodzisko!" 10 października 2020 r. Fot. S. Pokora (Gminne Centrum Kultury w Mrozach)

W myśl uświęconej zasady „poznaj swego wroga”: Bizantyjczyków w VI-VIII wieku interesowało niemal wszystko, co dotyczyło Słowian. Także ich ustrój. Mieszkańcy uporządkowanego, cywilizowanego Cesarstwa wschodniego nie mieli o nim najlepszego zdania. Generalnie uważali, że Słowianie to… anarchiści. Taka to była specyficzna ocena demokracji. Lepiej, gdy władzę przejmowali autokraci. 

Uwagę późnoantycznych autorów szybko przyciągnęła kwestia ustroju politycznego panującego wśród Słowian. Prób przedstawienia tego wątku dopuściły się wielkie postacie literatury bizantyjskiej: Prokopiusz z Cezarei (ur. 490, zm. ok. 561) w swojej „Historii wojen” czy Teofilakt Simokatta (VI-VII wiek) w „Historii powszechnej”. Poza tymi dziełami kwestie ustrojowe poruszane są także w „Strategikonie” (VI-VII wiek), podręczniku wojskowym, którego autor pozostaje nieznany. Oprócz opisu sztuki wojennej Słowian oraz wskazania na sposoby walki z nimi praca ta naświetla również formy rządów panujące wśród tego ludu.
Charakterystyczny dla słowiańskiego ustroju był brak organizowania się w jednolite państwa. Słowian cechowało rozdrobnienie polegające na występowaniu wielu niezależnych od siebie plemion. Każdy organizm polityczny różnił się, czego efektem jest niejednorodna opinia bizantyjskich pisarzy na temat charakteru ich ustroju.

Z tekstów źródłowych wyłaniają się dwa główne obrazy określające rządy plemienne tego ludu. Pierwszy z nich, rysowany przez „Historię wojen” Prokopiusza z Cezarei, prezentuje ustrój przy użyciu słowa „demokracja”. Autor przekazuje, że wszystkie sprawy rozstrzygane są przez Słowian na ogólnym zgromadzeniu. Oznaczać to może system oparty na rządach wiecu, będący prawdopodobnie pierwotną formą ustrojową znaną temu ludowi. Takie rządy, określane również mianem zgromadzenia ludowego, potwierdzane są przez „Strategikon”. Jego autor stwierdza w swojej pracy anarchiczny charakter demokracji Słowian. Lud ten jego zdaniem „absolutnie nie daje się zniewolić ani sobą rządzić, a najmniej na ich własnej ziemi”. Dodaje także, iż słowiański „brak zarządu” powoduje u nich problemy z dyscypliną na polu bitwy.

Być może właśnie takie było rozumienie słowiańskiej demokracji w oczach Bizantyjczyków. Forma rządów oparta na demokratycznej organizacji wiecowej była czymś, co autorzy wychowani w państwach z silnie scentralizowaną władzą mogli uznawać za anomalię. „Demokracja” w opisywanym okresie niosła z sobą raczej negatywne skojarzenia. Rozumieniu tego słowa w VI-VII wieku bliżej jest do dzisiejszego pojmowania określenia „anarchia”.

Inne zdanie na temat ustroju Słowian ma Teofilakt Simokatta, który w „Historii powszechnej” prezentuje wizję rządów autorytarnych. Na kartach jego dzieła przedstawieni zostali trzej wodzowie, z których jeden określony został nawet tytułem króla – „rex”. Mieli oni w swoim posiadaniu ziemie, podległych im ludzi oraz siły zbrojne, wykorzystywane m.in. do łupieżczych najazdów na terytoria Bizancjum. O jednostkach kierujących plemionami Słowian informuje także „Strategikon”. Poprzez porównanie obu tekstów źródłowych ocenić można wzajemny stosunek barbarzyńców względem siebie.

Wodzowie plemienni w wyjątkowych sytuacjach współpracowali ze sobą, czego przykładem jest relacja zawarta w „Historii powszechnej”. Przywódcy Słowian zjednoczyli się wówczas przeciwko wspólnemu wrogowi – Bizancjum. Częściej jednak ich kontakty cechowały kłótnie, egoizm i wzajemna nienawiść. „Strategikon” wspomina o „wielu królach, będących ze sobą w wiecznej niezgodzie”. Nie istniało wśród plemion słowiańskich poczucie jedności, co skrzętnie wykorzystywali Bizantyjczycy, przekupując niektóre grupy, jednocześnie atakując innych.

Rozbieżności między powyżej zaprezentowanymi modelami ustrojowymi wynikać mogą z ewolucyjnych zmian polegających na stopniowym odchodzeniu niektórych plemion słowiańskich od pierwotnej formy rządów opartej na demokracji wiecowej. W poszczególnych wspólnotach rozwijała się kultura wojownika, z której z czasem wyrastały jednostki zdolne do monopolizacji władzy w swoich rękach. Dokonywali tego m.in. poprzez zdobywanie sławy i bogactw podczas wypraw wojennych. Porażka wodza stanowić mogła koniec jego wpływów. Inne plemiona natomiast trwały nadal przy rządach zgromadzenia ludowego.

Podsumowując: ustrój Słowian nie był jednolity. Plemiona opierały swoją strukturę na rządach „wiecu” bądź też na autorytecie silnych i ambitnych jednostek. Świat Słowiańszczyzny cechowało napięcie i stan permanentnej niezgody. Ustroje wykorzystywane przez Słowian nie były niczym nadzwyczajnym w ówczesnym świecie. Rządy autorytarne charakterystyczne były chociażby dla Bizancjum sąsiadującego z plemionami słowiańskimi żyjącymi na obszarze naddunajskim. Praktyka opierania struktur na „demokracji wiecowej” wykorzystywana była z kolei już przez barbarzyńskich Germanów. Opisy bizantyjskich autorów przekazują skomplikowany obraz plemiennej rzeczywistości Słowian.

Literatura:

• Gąssowski Jerzy, „Dzieje i kultura dawnych Słowian”, Warszawa 1964.
  Geary Patrick J., “Barbarians and Ethnicity”, in: “Interpreting Late Antiquity: Essays on the Postclassical World”, Glen Bowersock , Peter Brown, Oleg Grabar (ed.), Cambridge-Massachusetts-London 2001, s. 107-129.
• Izdebski Adam, “The Slavs political institutions and the Byzantine policies (ca. 530-650)”, “Byzantinoslavica” 2011, 1-2, s. 50-69.
• Prokopiusz z Cezarei, „Historia wojen”, red. Jakub Kuciak, przeł. Dariusz Brodka, Kraków 2015.
• Teofilakt Simokatta, „Historia powszechna”, red. Kazimierz Ilski, Anna Kotłowska, przeł. Anna Kotłowska, Łukasz Różycki, Poznań 2016.

________________
Marcin Słowik (ur. 1996 r.) student historii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Polznaniu. Interesuje się historią pierwszych Słowian, historią Bizancjum, sztuką wojenną późnego antyku oraz historią bałkańskich miast na przełomie starożytności i średniowiecza.