Aktualności

Dwa niezwykłe miecze odkryto podczas wykopalisk prowadzonych w dawnym bizantyjskim mieście Amorium, które znajduje się obecnie w Turcji. Ich unikatowość wynika nie jedynie z ich obcej dla środowiska bizantyjskiego konstrukcji, ale również z miejsca i kontekstu ich znalezienia. 

Amorium to miasto założone w starożytnej Frygii, a więc w zachodniej części Azji Mniejszej, jeszcze w okresie hellenistycznym (323 p. n. e. do 30 p. n. e). Prawdziwy rozkwit przeżywało pod panowaniem bizantyjskim, co zawdzięczało położeniu na skrzyżowaniu szlaków biegnących z Konstantynopola, Nicei, Iconium (dziś turecka Konya). Ponadto od połowy VII w. Amorium zyskało kluczowe znaczenie strategiczne jako stolica temu Anatolikon (tem to bizantyjska jednostka organizacji militarnej oraz administracyjnej). Z czasem Amorium stało się silnie ufortyfikowaną twierdzą stojącą na pierwszej linii frontu z Arabami, których ataki zaczęły być coraz częstsze. W końcu w 838 r. miasto ugięło się pod nawałą arabską, złupione i zniszczone nigdy nie wróciło już do dawnej świetności. Wyludniło się na jedno pokolenie, ale mimo tego zdołało jakoś później funkcjonować do XII w.

Aż do pierwszej połowy XVIII w. lokalizacja Amorium pozostawała nieznana, choć jego nazwę umieszczano na ówczesnych mapach. Od 1892 r. w samym środku Amorium znajduje się wieś Hisarköy, którą wzniesiono przy użyciu materiałów pochodzących z budynków tego dawnego miasta (takie powtórnie wykorzystane materiały określa się jako „spolia”). Fakt, że dotąd na terenie Amorium nie postawiono żadnych nowoczesnych konstrukcji stwarza doskonałą okazję badawczą dla naukowców, w tym archeologów, zgłębiających dzieje Bizancjum, a zwłaszcza jego urbanistyki. W związku z tym od 1988 r. trwają tu systematyczne badania archeologiczne prowadzone przez międzynarodowy zespoły pod kierunkiem Martina Harrisona (1987-1991, Uniwersytet Oksfordzki), dr. Christophera Lightfoota (1991-2013, Metropolitan Museum of New York) oraz prof. Zeliha Gökalp-Demirel (2013-obecnie, Uniwersytet Anadolu). Amorium Urban Archaeology Project wykorzystuje tradycyjną archeologię wraz z wielkoskalowymi badaniami powierzchniowymi, zobrazowaniami satelitarnymi i geofizyką.

Pierwszy, mocno skorodowany i fragmentarycznie zachowany miecz znaleziono w 1993 r. w atrium kościoła, zaś drugi na obszarze dolnej części Amorium w 2001 r. Na podstawie kontekstu archeologicznego, w tym głównie monet, ich chronologię określono na X-XI w., a więc czasy określane jako środkowy okres bizantyjski (843-1204). Ze względu na charakterystyczny kształt głowicy rękojeści przypominającej pierścień oba egzemplarze zaliczyć należy do mieczy z pierścieniowatym zwieńczeniem rękojeści (ang. ring pommel swords). Najstarsza jak dotąd znana głowica miecza w kształcie pierścienia znana jest z czasów dynastii Han, panującej w Chinach od III w. p. n. e. do III w. n. e. Stąd rozprzestrzeniły się one w Azji Środkowej wśród ludów stepowych. Na przełomie er Sarmaci używali krótkich – długości 50-60 cm – mieczy z pierścieniowatym zakończeniem rękojeści. Za pośrednictwem sarmackich najemników, walczących jako sojusznicy m. in. w wojnach dackich cesarza Trajana, ten rodzaj uzbrojenia trafił do Rzymian, a dalej do rzymskiej Germanii, czyli na tereny położone na wschód od Renu i na północ od Dunaju. Rzymianie wszakże wprowadzili własne modyfikacje. W przeciwieństwie do jednoczęściowych mieczy sarmackich, miecze rzymskie mają pierścień przynitowany do głowicy. Inny był też rzymski kształt pierścienia, który stawał się grubszy ku górze, a jego przekrój był odchylony od pionu. Wreszcie - zgodnie z rzymską tradycją - zaczęto umieszczać zdobienia na jelcach (jelec to „poprzeczka” między głownią a rękojeścią), w tym damaskinaż (inaczej tauszowanie), polegający na nabijaniu żelaznej powierzchni złotem, srebrem, miedzią lub mosiądzem. Po zniknięciu w IV w. Sarmatów ze sceny dziejów, omawiany typ broni używano do VIII w. na rozległym terytorium od Iranu po Koreę. W VI-VII w. pojawił się on również w Europie, a dokładnie został przyniesiony do Kotliny Panońskiej przez stepowy lud Awarów. 

Według Errikosa Maniotisa i Zelihy Gökalp-Demirel, autorów artykułu opublikowanego w październiku 2021 r. na łamach czasopisma Journal of Art History, brak było dotychczas znalezisk tego typu mieczy na rdzennych obszarach Cesarstwa Bizantyjskiego, jak również w ogóle na terytoriach, na których mamy poświadczoną obecność armii bizantyjskiej. Podobnie bardzo rzadko spotykamy ich wizerunki w sztuce bizantyjskiej – za prawdopodobny przykład służyć może tu jedenastowieczna „Kronika powszechna” Jana Skylitzesa, tyle że dostępne jej kopie powstały później, a więc ich ilustracje niekoniecznie zgadzają się z wcześniejsza epoką, którą ukazują. Inny to szkatułka wykonana w IX lub X w. z kości słoniowej i przechowywana obecnie w Pałacu Weneckim w Rzymie (Palazzo Venezia). Ukazano na niej sceny walki Dawida z Goliatem, a na jednej z nich filistyńskich żołnierzy, z których jeden zdaje się dzierżyć w dłoni miecz z głowicą w kształcie pierścieniem. Według badaczy przedstawiono tu ormiańską piechotę wynajętą przez Bizantyjczyków. Przypomnijmy, że większość wojskowej arystokracji bizantyjskiej miała pochodzenie ormiańskie, a w IX i X stuleciu Ormianie stanowili ok. ¼ sił Imperium Wschodniorzymskiego. 

Wobec powyższego dwa miecze odkryte w Amorium uznać należy za wyjątkowe i mające ogromne znaczenie dla bronioznawstwa bizantyjskiego i dla historii uzbrojenia w ogóle. Ale nie tylko dlatego. Bardziej szczegółowe badania ujawniły, że oba miecze są unikatowe wśród mieczy z pierścieniowatym zakończeniem rękojeści (!). Pomimo silnego skorodowania podejrzewa się bowiem, że jelec („poprzeczka” między głownią a rękojeścią) fragmentu miecza znalezionego kościele miał pierwotnie formę wysokiego cylindrycznego rękawa, który być może zakończono podwójną elipsą obejmującą głownię. Zasięg używania takich osłon wykonywanych zwykle ze stopu miedzi był szeroki: ich pozostałości lub wizerunki spotyka się na obszarze dzisiejszej Arabii Saudyjskiej, Węgier, Bułgarii, Bałkanach i Bliskim Wschodzie. Ze względu na to trudno rozstrzygnąć kwestię ich pochodzenia. Wydaje się, że kontakty militarne między społecznościami zamieszkującymi wymienione terytoria były we wczesnym średniowieczu tak intensywne, że bardzo łatwo dochodziło do wzajemnej adaptacji rodzajów uzbrojenia, obyczajów wojskowych, czego nośnikiem byli często obcy najemnicy. 

Wracając wszakże do fragmentu miecza z Amorium – jego niecodzienności dowodzi prawdopodobnie miejsce jego odkrycia, a mianowicie atrium kościoła. Możliwe, że trafił on tu przypadkiem, ale nie można wykluczyć intencjonalnego złożenia go jako wotum. Wskazuje na to poniekąd kontekst archeologiczny (w sąsiedztwie znaleziono m. in. żelazny świecznik, sporą liczbę dekorowanych gwoździ meblarskich, drzwi szaf [?], zawiasy), ale też znane z bizantyjskich źródeł pisanych przypadki składania broni jako darów świątynnych. 

Również drugi miecz podejrzewany jest o posiadanie osłony (rękawa) ze stopu miedzi. Odkryto go w miejscu identyfikowanym jako budynek wojskowy i administracyjny, co skłania badaczy do przypuszczenia o działaniu w Amorium zbrojowni produkującej tego rodzaju niezwykłe miecze. Dlaczego niezwykłe? Bo łączą w sobie cechy dwóch klas typologicznych: mieczy z pierścieniowatym zakończeniem rekojęści oraz mieczy z rękawem ze stopu miedzi. Dlatego Errikos Maniotis i Zeliha Gökalp-Demirel zaproponowali, by nazwać je hybrydowymi bizantyjskimi mieczami z pierścieniowatym zakończeniem rękojeści. Badacze ci uważają, że najbliższą analogię stanowi tu przedstawienie arabskiego jeźdźca na abbasydzkiej misie z X w., chociaż ostrze miecza w jego ręku nie zwęża się tak jak mieczy z Amorium. 

________________
Ewelina Siemianowska (ur. 1981) historyk i archeolog, oba kierunki ukończyła na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Interesuje się wczesnym średniowieczem, w tym zwłaszcza osadnictwem i komunikacją, którym poświęciła szereg artykułów naukowych. Jest redaktorem portalu wczesneśredniowiecze.pl.