Artykuły

Wróżba koniem. Fot. J. Gajak. z I. D. Górewicz, "Poznaj słowian", Szczecin 2014.

W zachowanych opisach religii i kultu pogańskich Słowian relatywnie często pojawia się postać kapłana. Osoby takie przedstawiano nie tylko jako postaci czuwające nad właściwym przebiegiem czynności obrzędowych, ale także jako strażników dawnych – w opinii kronikarzy – przemijających już wartości. Kapłani byli mężczyznami, jednak pewne cech łączyły ich z kobietami.

Od czasów, gdy zaczęto badać pogańskie religie Słowian, dużo uwagi poświęcono problemowi obecności w niej „funkcjonariuszy kultu”. Nic w tym dziwnego, bowiem postaci kapłanów pojawiają się we wszystkich bardziej szczegółowych opisach kronikarskich, dotykających interesującego nas zagadnienia. Dla zachodniej Słowiańszczyzny są to jednak przekazy późne i dotyczące okresu XI/XII wieku. Wszystkie też wyszły spod pióra chrześcijańskich duchownych, co skłoniło niektórych uczonych do wniosku, że obecna w źródłach wizja pogaństwa może być próbą pokazania go jako chrześcijaństwa na opak, po to by łatwiej było współczesnym kronikarzowi odbiorcom – chrześcijanom zrozumieć obcy im świat pogan. Mimo iż trop chrześcijański nie jest tutaj bezzasadny, należy go widzieć inaczej. Wrócimy do tego za chwilę. W tym miejscu zatrzymajmy się na moment przy zapisach źródłowych i zobaczmy, co z nich wynika. 

Wiemy, że na obszarze Połabia (a może i Pomorza) mógł funkcjonować system (zwykle określany teokracją), w którym pozycja kapłanów była na tyle silna, aby skutecznie konkurować z wpływami władzy świeckiej. Funkcje kapłańskie mieli sprawować mężczyźni, wyróżniający się m.in. długą szatą, brodą i długimi włosami. Byłyby to cechy pewnej odmienności wyróżniające ich spośród innych mężczyzn – noszących spodnie i krótsze szaty, ogolonych i z krótkimi włosami. Wygląda więc na to, że kapłani poprzez określone elementy wyglądu zewnętrznego łączyli cechy dwóch płci. Kiedy dodamy do tego spostrzeżenia religioznawców, zobaczymy, że obracamy się w kole ciekawych zachowań obrzędowych. Jeżeli bowiem zaznaczana za pomocą tych cech, legitymizowana sakralnie i będąca gwarantem porządku społecznego różnica płci postrzegana była jako forma „uczłowieczenia”, to działanie wbrew tym normom łączyć powinniśmy z „odczłowieczeniem”. 

Tyle może wskazać nam ubiór. Jednak kapłani nosili długie brody, a tych przecież płeć piękna z zasady nie posiada. Gdzie mogła leżeć przyczyna tak ostentacyjnego łączenia cech obu płci? Odpowiedzi powinniśmy poszukać w spuściźnie mitologii indoeuropejskiej. W takim kontekście – upraszczając sprawę – moglibyśmy mieć do czynienia z odniesieniem do wątku mitycznych istot-bliźniaków, z których pierwsza (hermafrodyta) dała początek człowiekowi, a z ciała drugiej powstał świat (tzw. prymarna, tj. pierwotna ofiara). Czy kapłan łączący cechy obu płci i dokonujący ofiar nie jest idealną manifestacją archaicznych wątków kosmogenezy?

W związku z powyższymi uwagami warto baczniej przyjrzeć się niektórym odkryciom archeologicznych, a ściślej grobom mężczyzn pochowanych z ozdobami kobiecymi w postaci kabłączków skroniowych. Tym bardziej że położenie niektórych z nich zdradza manierę noszenia przysługującą kobietom. Warto tu również skierować baczniejszą uwagę na propozycje odczytania znaczeń innych jeszcze „darów grobowych” (ostrogi zoomorficzne, zdobione topory, groty włóczni skierowane ku stopom), które część archeologów przypisuje osobom podejrzewanym o związki ze światem nadprzyrodzonym. Z drugiej jednak strony musimy pamiętać, że część z tych zabytków mogła nieść treści identyfikacyjne. W takim wypadku nawiązujące do świata wyobrażeń wątki zdobnicze odnosiłyby się do sakralizacji przeszłości członków lokalnych elit. Wszystko to są jednak zabytki w znakomitej większości pochodzące z XI wieku, co współgra z czasem wydarzeń opisywanych w źródłach pisanych. 

Ale co było wcześniej? Kto był wówczas odpowiedzialny za poprawne przeprowadzenie rytuałów wspólnoty? Przywołując w sukurs treść innych zapisów źródłowych oraz materiały porównawcze, moglibyśmy postawić dwie (zresztą niemuszące się wykluczać) hipotezy. Z jednej strony odbiorcami kultu mogli być ludzie sędziwi. Starcy, należący do – jak to ujęła Urszula Lehr – czasu minionego, stanowili „plemienną kronikę pamięci i nośnik treści mitycznych”. Z drugiej strony, podobne funkcje mogły przysługiwać członkom lokalnych elit, szczególnie legitymizujących się sakralnym pochodzeniem. 

Bez względu na to, czy zgodzimy się z zaproponowanymi hipotezami, nie możemy tu wyjść poza nawias domysłów, poprzestając na stwierdzeniu, że na tych ziemiach, które szybciej przystosowały się do realiów ówczesnej geopolityki, nie mamy pewnych źródeł zaświadczających istnienie zinstytucjonalizowanej funkcji kapłańskiej. Informacje na ten temat płyną z obszarów, na których konflikt polityczny szedł w parze z religijnym. Tutaj funkcja kapłana (podobnie jak idea świątyni) mogła powstać pod wpływem rywalizacji z chrześcijaństwem. I niekoniecznie chodziło o powielanie wzorów. Była to raczej konfrontacja kultów, w tym prowadzona na poziomie materialnym. 

Literatura

• Kajkowski Kamil, „Atrybuty «kobiece» we wczesnośredniowiecznych grobach mężczyzn z obszaru Polski. Rola kabłączków skroniowych w wyobrażeniach symbolicznych Słowian Zachodnich”, w: „Kobiety w dziejach. Od archeologii do czasów średniowiecznych”, red. Maciej Franz, Zbigniew Pilarczyk, Toruń 2018, s. 13-40.
• Kajkowski Kamil, „Obrzędowość religijna Pomorzan we wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczne”, Wrocław 2019.

________________
Dr Kamil Kajkowski (ur. 1979 r.), archeolog, pracuje w Muzeum Zachodniokaszubskim w Bytowie. Specjalizuje się w archeologii religii, kulturze duchowej wczesnośredniowiecznych Słowian Zachodnich oraz społeczności europejskiego barbaricum. Opublikował m.in.: "Mit, kult i rytuał. O duchowości nadbałtyckich Słowian" (Szczecin 2017), "Obrzędowość religijna Pomorzan we wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczne "(Wrocław 2019) oraz autor kilkudzisięciu artykułów naukowych, publikowanych w czasopismach polskich i zagranicznych.