Aktualności

Na początku grudnia 2021 r. Nowogrodzka Ekspedycja Instytutu Archeologii Rosyjskiej Akademii Nauk rozpoczęła prace archeologiczne w samym centrum historycznego Nowogrodu Wielkiego, stolicy pierwszego znanego wschodniosłowiańskiego państwa. Wśród wielu odkrytych przedmiotów na szczególną uwagę zasługuje niepozorny zwitek kory brzozowej, na którym jeden z nowogrodzian napisał w końcu XII w. kilkanaście słów. 

Nowogród Wielki to najważniejsze obok Kijowa miasto w historii Rusi. Zgodnie z przekazem najstarszego latopisu ruskiego jego mieszkańcy oddali się w 862 r. pod opiekę warega Ruryka, który tutaj właśnie, w nowym grodzie (stąd nazwa) ustanowił centrum swego władztwa. Moment ten uważa się za początek państwowości ruskiej. Pomimo że następca Ruryka, Oleg, przeniósł wkrótce stolicę do położonego na południu Kijowa, Nowogród pozostawał do XII w. największym na ziemiach ruskich miastem. Rozwinęła się tu wtedy specyficzna forma demokracji określana przez historyków mianem Republiki Nowogrodzkiej. O jej losach decydowało zgromadzenie obywateli miasta (kupców i bojarów), które wybierało najemnego władcę – księcia. Ciekawostką jest fakt, iż o wyborze decydowała najprawdopodobniej siła głosu zgromadzonych, a w przypadku gdy okazał się on nietrafiony, delikwenta najzwyczajniej usuwano ze stanowiska. 

O znaczeniu Nowogrodu Wielkiego decydowała lokalizacja na kluczowych wówczas w tej części świata dalekosiężnych szlakach komunikacyjnych, w tym na najsłynniejszym „od Waregów do Greków”. Poprzez system dróg morskich i rzecznych łączył on we wczesnym średniowieczu Skandynawię, Ruś i Bizancjum i docierał jeszcze dalej – na obszary dzisiejszej Turcji i Iranu. W późniejszym okresie Nowogród Wielki należał do Hanzy, czyli związku miast handlowych Europy północnej. 

Istotny odcinek wspomnianego szlaku stanowiła szeroka rzeka Wołchow, która dzieli Nowogród na dwie części – Sofijską i targową, połączone mostem, na którym nierzadko dochodziło do przepychanek między uczestnikami wieców. Każda z owych części dzieli się na dzielnice, zwane już w średniowieczu końcami (концы), a podział ten pozostaje czytelny w obecnym układzie urbanistycznym miasta. Dzięki szczególnej wilgotności gleby, która wpływa na doskonałe zachowanie przedmiotów drewnianych i skórzanych, archeolodzy mają niepowtarzalną okazję rekonstruować średniowieczną zabudowę miasta (w tym ulice o szerokości od 3,5 do 4,5 m wykładane bierwionami!), ale też odkrywać mnóstwo artefaktów związanych z życiem codziennym, takie jak fragmenty odzieży, obuwia, biżuterii czy narzędzi. 

Jednak najciekawszym i najbardziej znamiennym dla Nowogrodu Wielkiego znaleziskiem pozostają zwitki tzw. gramot wykonywanych rylcem (po rosyjsku „pisałem”) na korze brzozowej, a właściwie na jej wewnętrznej, miękkiej i białej warstwie. Były to krótkie zazwyczaj teksty o rozmaitym charakterze: handlowym, administracyjnym, liturgicznym, ale i prywatnym – zdarzają się bowiem wśród nich i wiersze miłosne, a nawet przekleństwa oraz zaklęcia przeciw gorączce czy błyskawicy (!). Sporządzano na nich również osobiste notatki czy brudnopisy, a następnie wyrzucano. Znany jest kawałek kory brzozowej, na którym sześcio – lub siedmioletni chłopiec o imieniu Onfim ćwiczył pismo oraz rysował (gramota nr 202). Inny rulonik uważany jest za najstarszy dokument w języku karelskim, choć spisany za pomocą cyrylicy (gramota nr 292). Nie bez przyczyny zatem autorzy pierwszego polskiego przewodnika historyczno-kulturowego po tym mieście (który notabene bardzo polecamy), Zofia A. Brzozowska i Mirosław J. Leszka, określili gramoty mianem „średniowiecznych SMS-ów”. 

Na podstawie przekazu arabskiego podejrzewa się, że na korze pisano na Rusi już w X w., choć blisko połowa z ponad 1200 odkrytych dotychczas gramot pochodzi dopiero z XII, zaś 35 z XI w. Szczegółowo możecie zapoznać się z nimi na specjalnej rosyjskojezycznej stronie internetowej.Co więcej – katalog ten nieustannie się powiększa, gdyż gramoty odkrywa się nadal i na takie znalezisko natknęli się w grudniu zeszłego roku archeolodzy Nowogrodzkiej Ekspedycji z Instytutu Archeologii Rosyjskiej Akademii Nauk. Prace archeologiczne podjęto w związku z rozbudową Centrum Morskiego im. kapitana Nikołaja Giennadijewicza Waruchina w obrębie dawnego końca nerewskiego po Sofijskiej stronie Nowogrodu Wielkiego. Wykopy wyznaczono w dwóch lokalizacjach: w pobliżu Nabrzeża Sofijskiego oraz nieopodal głównego budynku Centrum Morskiego przy ul. Wielkiej 8a.

W pierwszym wykopie o powierzchni 72 m², położonym wzdłuż rzeki Wołchow, po raz pierwszy w Nowogrodzie natrafiono na pozostałości magazynów, do których od strony rzeki przylegała palisada, oddzielająca te zabudowania od linii brzegowej. Znaleziono tu również resztki łodzi, żelazne zszywki do naprawy łodzi rzecznych, a także liczne naczynia gliniane, w których przechowywano smołę. Za interesujące znalezisko uznać należy ołowianą pieczęć ciwuna nowogrodzkiego Piotra żyjącego w XIV w.

Z kolei w drugim, nieco mniejszym (64 m²), wykopie odsłonięto fragmenty zabudowań dworskich z XII-XV w. należące najprawdopodobniej do zamożnych nowogrodzian. W warstwach odkryto biżuterię, przedmioty związane z kultem, spławiki i ciężarki rybackie, fragmenty skórzanych butów, naczyń ceramicznych i drewnianych, okucia pasów czy groty strzał. Do istotnych znalezisk należy połowa ołowianej pieczęci książęcej z XIII w. z wyobrażeniem św. Jana Ewangelisty i Łazarza, a także cztery ołowiane plomby, którymi pieczętowano towary. 

Ponadto w warstwie datowanej na XII stulecia znaleziono rulonik kory brzozowej, której nadano numer 1144. Zawierał on list niejakiego Dobrosza z pytaniem o wysokość kwoty jaką należy uiścić w zamian za usługi administracyjne. To kolejny artefakt dokumentujący jeden z fenomenów Nowogrodu Wielkiego, a mianowicie posługiwanie się przez jego mieszkańców pismem w życiu codziennym w skali niespotykanej w ówczesnej Europie. Miejmy nadzieję, że to nie ostatnie tego rodzaju znalezisko, ponieważ prace archeologiczne mają zakończyć się w marcu 2022 r.

Literatura: 

• Brzozowska Zofia A., Leszka Mirosław J., "Nowogród Wielki. Historyczno-kulturowy przewodnik po średniowiecznej republice", Łódź 2019.
• Kollinger Karol, "Prolegomena do studiów nad gramotami brzozowymi", Archeologia Polski, t. 65 (2020), s. 189-214.

________________
Ewelina Siemianowska (ur. 1981) historyk i archeolog, oba kierunki ukończyła na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Interesuje się wczesnym średniowieczem, w tym zwłaszcza osadnictwem i komunikacją, którym poświęciła szereg artykułów naukowych. Jest redaktorem portalu wczesneśredniowiecze.pl.