Aktualności

28 maja 2021 r. w wieku 91 lat zmarł prof. Henryk Samsonowicz – wybitny historyk, mediewista, polihistor, popularyzator historii, pierwszy minister edukacji III Rzeczpospolitej, członek Polskiej Akademii Nauk oraz Polskiej Akademii Umiejętności, Kawaler Orderu Orła Białego. O jego śmierci poinformował Wydział Historii Uniwersytetu Warszawskiego, z którym profesor związany był przez całą swoją karierę naukową, a więc przez ponad 70 lat (!).

Prof. Henryk Samsonowicz to postać, której nie trzeba specjalnie przedstawiać nie tylko historykom, zwłaszcza mediewistom, ale też wszystkim miłośnikom historii, i to nie jedynie średniowiecznej. Znają go również osoby zajmujące się zawodowo lub hobbystycznie znacznie późniejszymi wydarzeniami z naszych dziejów, które doprowadziły w latach 80. ubiegłego wieku do upadku Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i powstania III Rzeczypospolitej. Rozpoznawalność wśród rzeszy Polaków gwarantował mu przez lata udział w popularnym niegdyś teleturnieju telewizyjnym „Wielka gra” oraz w szeregu innych produkcji telewizyjnych i radiowych, w których uczestniczył jako ekspert z zakresu średniowiecza. 

Dorobek naukowy, dydaktyczny i organizacyjny prof. Henryka Samsonowicza trudno scharakteryzować w kilku zdaniach. Był autorem ponad 800 publikacji naukowych i popularnonaukowych, w tym około 20 książek oraz podręczników i artykułów, z których część doczekała się kolejnych wydań. Jego zainteresowania badawcze koncentrowały się przede wszystkim na szeroko pojętym średniowieczu europejskim i polskim, zagadnieniach społecznych i gospodarczych oraz kulturowych. Wśród nich wymienić należy niewątpliwie kwestie kształtowania się średniowiecznej Europy, dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce, prehistorię i historię Hanzy, dzieje zakonu krzyżackiego, narodziny polskiej państwowości, schyłek średniowiecza czy rolę mitu w historii. Większość tych zagadnień wychodziła nierzadko poza ramy średniowiecza, a doskonała znajomość pozostałych epok i rzetelność badawcza przyczyniły się do określania prof. Henryka Samsonowicza mianem polihistora, czyli inaczej „człowieka renesansu”, a nawet największego polskiego historyka naszych czasów. 

Wśród studentów popularnością cieszyły się jego wykłady, seminaria magisterskie i doktorskie, które prowadził także już po przejściu na emeryturę w 2000 r. Profesor podzielał zdanie prof. Stanisława Herbsta, jednego ze swych mistrzów. Ten znawca dziejów wojskowości twierdził, że „misją historyka polskiego jest nieść kaganek oświaty wszędzie tam, gdzie jest to możliwe”. Jego uczeń wziął sobie do serca te słowa i już jako młody asystent podróżował po całej Polsce wygłaszając referaty, a w 1975 r. inicjując olimpiadę historyczną.

Prof. Henryk Samsonowicz wypromował kilkunastu doktorów, a do grona jego uczniów zaliczyć należy Agnieszkę Bartoszewicz, Wojciecha Fałkowskiego, Grzegorz Myśliwskiego, Jerzego Pysiaka, Pawła Żmudzkiego. „Jego sposób prowadzenia wykładów był i jest nietuzinkową zdolnością, której nie da się nauczyć, po prostu trzeba ją mieć” wspominał prof. Marek Barański, ich dawny słuchacz, a dziś również mediewista. Przekonać się o tym możecie słuchając i oglądając jego wystąpień udostępnionych na platformie YouTube, przy czym warto podkreślić, iż zostały one zarejestrowane kilka lat temu, gdy Profesor od dawna przebywał na zasłużonej emeryturze. Ale i wtedy pozostawał aktywny naukowo – wciąż publikował, a lektura jego ostatnich książek uświadamia, iż z wnikliwą uwagą śledził osiągnięcia swych młodszych oraz znacznie młodszych kolegów i koleżanek, w tym także archeologów.

Prof. Henryk Samsonowicz był również człowiekiem-instytucją, pełnił wiele funkcji administracyjnych: dziekana Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego (w latach 1969-1974), dyrektora Instytutu Historycznego tegoż uniwersytetu (1975-1980) r., wreszcie - rektora Uniwersytetu Warszawskiego w przełomowym dla Polski okresie (1980-1982). Od 1978 do 1982 przewodził jako prezes Polskiemu Towarzystwu Historycznemu, w 1982 został członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W 1994 został członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk, a w 2002 r. członkiem rzeczywistym PAN, zasiadł też w jej prezydium.

W jednym z wywiadów radiowych prof. Henryk Samsonowicz powiedział, że przyszło mu żyć w kilku epokach. Urodził się 23 stycznia 1930 roku w Warszawie. Jego ojciec, Jan Samsonowicz, był geologiem i paleontologiem, odkrywcą m. in. neolitycznych kopalni krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich oraz dymarek świętokrzyskich sprzed 2 tysięcy lat. Brał też udział w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. Matka, Henryka z Korwin Krukowskich, uczyła chemii i geografii w prestiżowym warszawskim Liceum im. Juliusza Słowackiego. Natomiast starszy o 8 lat brat Andrzej zginął w Powstaniu Warszawskim, walcząc pod pseudonimem „Książę” w Batalionie Zośka. Jedno z pierwszych wspomnień Profesora z dzieciństwa to pogrzeb Józefa Piłsudskiego w maju 1935 r. i wrażenie jakie wywarli na nim generałowie przenoszący trumnę z ciałem Komendanta. Kolejne to coroczne defilady wojskowe odbywające się na warszawskich Alejach Ujazdowskich, które otwierali weterani powstania styczniowego, będący wówczas wedle jego słów „leciwymi już panami”.

O tym, że zostanie historykiem Henryk Samsonowicz postanowił podczas tajnych kompletów, na które uczęszczał w trakcie II wojny światowej. Po latach przyznał, że był „nieco zwariowany na punkcie historii” oraz że chciał zajmować się epoką napoleońską. Z takim zamiarem rozpoczął w 1947 r. studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim, jednak o jego dalszej ścieżce naukowej zadecydowała w głównej mierze sytuacja polityczna w Polsce Ludowej. „Historia średniowiecza dawała coś w rodzaju azylu w czasach stalinowskich” – stwierdził później. Wybór mediewistyki pozwolił mu na obcowanie z najwybitniejszymi wtedy przedstawicielami tej dziedziny: Aleksandrem Gieysztorem, Tadeuszem Manteufflem, wspomnianym Stanisławem Herbstem, Witoldem Kulą i Marianem Małowistem. Pod kierunkiem ostatniego z wymienionych przygotował pracę kandydacką pt.: „Rzemiosło wiejskie w Polsce w XIV–XVI w.”, na podstawie której uzyskał w 1954 r. stopień doktora. Już 6 lat później habilitował się w oparciu o rozprawę „Badania nad kapitałem mieszczańskim Gdańska w drugiej połowie XV wieku”. Profesurę nadzwyczajną otrzymał w 1971 r., zaś zwyczajną – w 1980 r. 

Nie zdołał wszakże uciec od polityki, a swej działalności na tym polu po latach wcale nie żałował. W sierpniu 1980 r. przyłączył się do skierowanego do władz komunistycznych apelu 64 naukowców, literatów i publicystów o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami. W tym też roku przystąpił do NSZZ „Solidarność”, a jako rektor przyczynił się do powstania samorządu studenckiego, wspierał projekty reform nauczania, odbudowania funkcji uniwersytetu jako miejsca wolności dyskusji i kształtowania postaw obywatelskich. Dlatego odsunięto go od sprawowania tej funkcji po wprowadzeniu stanu wojennego. Zdobyty wszakże wtedy kapitał moralny przesądził o jego udziale w obradach Okrągłego Stołu, a następnie o powierzeniu mu funkcji ministra edukacji w rządzie Tadeusza Mazowieckiego. 

Już po śmierci prof. Henryka Samsonowicza jego kolega, prof. Jerzy Strzelczyk, podkreślał, że „był [on] ogólnie lubiany, nie tylko ze względu niekwestionowany autorytet naukowy, ale też ze względu na pewne cechy osobowości – życzliwość okazywaną ludziom i uśmiech”. Takie też opinie pojawiają się w komentarzach pod informacjami o odejściu prof. Henryka Samsonowicza zamieszczanymi w Internecie, w tym na mediach społecznościowych, przez osoby, którym dane było spotkać go choć raz w życiu. Dowodzi to jedynie tego, iż dzieło prof. Henryka Samsonowicza będzie nadal kontynuowane.

„Non omnis moriar”, Profesorze !

Zachęcamy do zapoznawania się nie tylko z bogatą twórczością prof. Henryka Samsonowicza, ale także do przeczytania wydanych drukiem wywiadów z nim przeprowadzonych przez Andrzeja Sowę w Programie II Polskiego Radia w 2008 r. Zostały one wydane w 2009 r. w formie ksiązkowej pod tytułem „Henryk Samsonowicz. Świadek epoki. Wywiad rzeka”. To ciekawa i pouczająca lektura nie jedynie dla miłośników wieków średnich, ale i wszystkich zainteresowanych historią w ogóle. Co ważne, pozwala ona lepiej zrozumieć warsztat historyczny, który zawsze pozostaje odbiciem czasów, w których historyk żyje i tworzy. Wreszcie – to spotkanie z fascynującym człowiekiem, świadkiem kilku epok. 

________________
Ewelina Siemianowska (ur. 1981) historyk i archeolog, oba kierunki ukończyła na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Interesuje się wczesnym średniowieczem, w tym zwłaszcza osadnictwem i komunikacją, którym poświęciła szereg artykułów naukowych. Jest redaktorem portalu wczesneśredniowiecze.pl.